Ses Olayları

Ses Olayları
Ses olaylarıyla ilgili sorular konu anlatımı
Ses Bilgisi Konu anlatımı
Ses Bilgisi (Ses Olayları)

Kelimelerde zamana ve sahaya yan olarak kesintisiz değişmelerin, gelişmelerin olması dilin canlılığının bir göstergesidir Dil durağan değil, dinamik bir yapıya sahiptir Dilin söz varlığını yaratıcı kelimelerdeki sesler, heceleri ve kelimeleri oluştururken tarihî süreç içerisinde düşerler, yer değiştirirler, türerler, başka seslere benzerler İşte tüm bunlar, ses bilgisi başlığı aşağıda incelenir Dilde ses olayları, farklı alanlara yönlendirilmiş sebeplerden kaynaklanır Bunlardan başlıcaları aşağı özetlenmiştir:

Ses olaylarının sebepleri

A) Dilin ses özellikleri: Türkçede kelime sonunda b, c, d, g sesleri olmadığı için Arapça kitâb kelimesi Türkçeye kitap şeklinde geçmiştir Uzun ünlü olmadığı için de â ünlüsü kısalarak sıradan a ’ya dönüşmüştür

B) Diğer seslerin etkisi: Bazı sesler, yanlarındaki öteki seslere tesir ederek onları kendilerine benzetirler, değiştirirler Meselâ, anbar kelimesindeki b sesi, yandaki n ’ye tesir ederek onu, kendisi gibi dudak ünsüzü olan (m) yapmıştır Böylece sözcük, ambar şekline dönüşmüştür

Yaşıl kelimesinin yeşil ’e dönüşmesinin sebebi, y ve ş seslerinin inceltici etkisidir

C) Aksan: Türkçede orta hece vurgusu genellikle çelimsiz olduğu için bu hecedeki ünlüler ara sıra daralır ara sıra de düşerler: Tasarıla tasarla, besileme besleme, yalınız yalnız vb gibi

D) Güçsüz sesler: ğ, h, ı, l, n, r, y, z sesleri kuvvetsiz sesler olduğu için bazı ses olaylarına sebep olurlar: ağabey âbi, hastahane hastane, o kadar iyi peki, yeniden bi daha, soğan soan, uğur uur, ınanmak güvenmek

E) Söyleyiş güçlüğü ve kakofoni: Bazı seslerin ast yandan gelmesi söyleyiş güçlüğüne veya kakofoniye sebep olur Bu durumda bir takım ses olayları olur: büyükcek büyücek, küçükçük ufacık, ufakcık ufacık
Ses olaylarının sebebini, dildeki en düşük emek yasasına bağlantı kurmak mümkündür

1 Ses Türemesi

Meşhur türemesi ve ünsüz türemesi şeklinde görülür:

a) Ünlü türemesi

Genellikle, gücenme kelimelerde görülen bu ses olayına Türkçe kelimelerde de yüz yüze gelmek mümkündür Meşhur türemesi kelimenin başında, ortasında ya da sonunda olabilir: station istasyon, scala iskele, limon ilimon, Recepİrecep; tren tiren, kral kıral, spor sipor; akl us, ömr ömür; bircik biricik, giderkene

b) Ünsüz türemesi

İki şekilde görülür Birincisinde, ünlüyle biten kelimeye ünlüyle başlayan bir ilave getirileceği süre bu iki ünlü aralarında yardımcı bir ünsüz ( y, n) türer: veriye, Aliyi, sevdi – y – di, soru – y u; bunu, şunu, evine

İkincisi, daha fazla ağızlarda ünlüyle başlayan kelimelerin başında y, h ünsüzlerinin türemesi şeklinde görülür: avluhavlu, ayvahayva, elbethelbet, ücrahücra, örümcekhörümcek; ıldızyıldız, ırakyırak, inmekyinmek
2 Ünsüz ikizleşmesi

Sözcük içinde bir ünsüzün iki kere söylenerek ikizleşmesi olayıdır Daha fazla ağızlarda görülür: yeddi, sekkiz, dokkuz, eşşek; bilemedim bilemmedim, sakızsakkız; anne ( ağzı, boyunum boynum, buradan burdan, buyuruk buyruk, dirilik dirlik, gazete gazte, kıvırım kıvrım, oğulu oğlu, satılık satlık, yalınız yalnız, yanılış yanlış

c) Ünsüz düşmesi

Seslerin birleşmesi esnasında söyleyiş güçlüğü veya zayıf sesler (g, h, n, l, r, y, z) sebebiyle bir ünsüzün düşmesi olayıdır: minik+çük küçücük, küçük+rak ufarak; kağan kaan, soğan soan, soğuk souk, uğur uur; yapurgak yaprak; çift çif, bir daha bi daha, geliyor geliyo

ç) Hece düşmesi

Peş peşe gelen ve sesleri birbirine benzeyen hecelerden birinin düşmesidir: alıyor ( billikte, gözsüz gössüz, kalmazsa kalmassa, tarla talla, terli telli, türlü tüllü

c) Oluşum noktası benzeşmesi

Kelime içinde emrindeki yana yer alan ünsüzlerden birinin diğerini kendi yaradılış noktasına çekmesi olayıdır: Anbar, onbaşı, çarşanba, penbe, perşenbe kelimelerindeki b dudak ünsüzü yan n ’yi kendi yaradılış noktasındaki bir diğer dudak ünsüzü olan m ’ye çevirerek kelimelerin ambar, ombaşı, çarşamba, pembe, perşembe şekline dönüşmesine sebep olmuştur
6 Ses değişmeleri

Bir sesin başka bir sese dönmesiyle ilgili ses olayları altında sıralanmıştır:

a) Orta hece ünlüsünün değişmesi

Orta hecenin vurgusuzluğu ve y sesinin zayıflığı nedeniyle orta hecedeki geniş ünlünün daralması olayıdır: başlıyor ( konağa Bu olaya ünsüz yumuşaması ya da ünsüz değişimi de denir

Tek heceli kelimelerin çoğunda ve sedalılaşma olduğunda anlamı değişecek kelimelerde yumuşama olmaz: atı, haçı, saça, suçu, otu

c) Aykırılaşma

Birbirine eş veya aynı olan iki ünsüzden birinin başkalaşmasıdır: ahçı (