Ünlü ekonomist: Enflasyon ve dövizde yüksek artışa hazır olun

Bilkent Üniversitesi İktisat Kısmı öğretim üyesi Prof. Dr. Erinç Yeldan ile Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) İktisat Kısmı öğretim üyesi Prof. Dr. Ebru Voyvoda’ya nazaran, Türkiye koronavirüs krizinde en fazla etkilenen ülkelerden biri. Tedbir alınmazsa iktisat yüzde 27 küçülecek ve işsizlik oranı yüzde 34’e fırlayacak.

Yeldan, Türkiye iktisadının meselelerinin yalnızca dövize indirgenemeyecek kadar derin ve karmaşık olduğunu vurgulayarak, “Bu da swap ya da gibisi gelip süreksiz, kısa vadeli yapay müdahalelerle çözülemeyecektir” dedi.

Voyvoda da, krizin çok boyutlu olduğunu, yalnızca makroekonomik değil toplumun çabucak her alanına, bölgesel, etnik, cinsiyet, bazında gelir eşitsizliği ve toplumsal parçalanma olarak yansımasının da olacağını vurguladı. Covid-19 Salgınının Türkiye İktisadı Üzerine Tesirleri ve Siyaset Alternatiflerinin Makroekonomik Genel İstikrar Analizi’ne imza atan Prof. Yeldan ve Prof. Voyvoda ile araştırmalarını ve koronavirüsün Türkiye iktisadına tesirlerini konuştuk.

SORUÇLARI AĞIR OLACAK



- Yaptığınız tahlile nazaran, koronavirüs nedeniyle iktisat yüzde 27 küçülecek, TL yüzde 30.5 bedel kaybedecek. Artık Covid-19’da ikinci dalga konuşuluyor, tedbir alınmazsa bu varsayımlarınız nereye varır?

YELDAN: Aslında daha “ikinci dalga” salgınından evvel, Türkiye haziran ayı prestijiyle dünya ölçeğinde krizden en çok etkilenen ekonomiler ortasında yer almakta. Bizim çalışma, salgına karşı alınan izolasyon ve öbür kısıtlama önlemlerinin iktisadın bütününe yayılmış tüm tesirlerini izlemeyi amaçlıyor. Modelimizin öngörüleri sanayi kesimlerinde yüzde 30’u aşan bir daralma ve işsizlikte de yüzde 34’lük bir krize işaret ediyor.

VOYVODA: Çalışmamız salgına karşı rastgele bir tedbir alınmadığı durumda ortaya çıkabilecek yıllık ortalama kayıplara işaret ediyor. Genel olarak elbette salgınların uzaması ve tedbirler ile birlikte tesirlerinin uzun vadeye yayılması da ortaya çıkabilecek sonuçları daha ağır hale getiriyor.

- Pandeminin ekonomik boyutu ne kadar derin olacak?

YELDAN: Bizim öngörülerimiz sektörel bazda yüzde 60 ile yüzde 10 ortasında daralmalara işaret ediyor. Bütçe açığının ulusal gelire oranının yüzde 12’ye kadar büyüyebileceğini gösteriyor. Tekrar modele nazaran, kısıtlama önlemleri sonucu hanehalkı gelirleri yüzde 26.5 geriliyor, toplam özel tüketim harcama talebi yüzde 23 azalıyor ve yatırım harcamaları yüzde 66.7 seviyesinde daralıyor. Küçük ve orta uzunluk işletmelerin böylesi bir şoka karşı durmalarını bekleyemeyiz.

VOYVODA: TÜİK’e nazaran, Nisan 2019’a nazaran Nisan 2020’de dokumacılık ve giysi eşyasında yüzde 60, imalat sanayiinde yüzde 33, içecek bölümünde yüzde 36’a varan düşüşler tespit ediyor ki bu bilgiler bizim çalışmamızın “ilk an” tesirleri ile epey uyumlu. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı datalarına nazaran Nisan 2020’de otomotiv üretimi bir evvelki yıla nazaran yüzde 90’ın üzerinde azalma gösteriyor, elektrik talebindeki daralma yüzde 16 civarında. Bu birinci göstergeler krizin ne kadar derinleşebileceğine dair de değerli ipuçları içeriyor.

GERÇEKÇİ ADIMLAR ATILMALI

- Pandeminin yol açtığı hasarları en aza indirebilmek için hangi adımlar atılmalı?



VOYVODA: Ya iktisat ya sıhhat üzere bir ikileme düşmeden kriz karşısında önceliklendirilmiş ve meseleye en uygun biçimde müdahale eden gerçekçi adımlar atmak gerekiyor. Öncelikle fiyatlı emek ve kendi hesabına çalışanlar ile küçük esnaf gelirlerinin korunması amaçlanmalı. Çalışmamızın Covid-19 salgınının tesirlerini izleyen sonuçları, “ilk-an” tesiri ile 2019 yılıyla mukayeseli olarak fiyatlı emek gelirlerinde yıllık yüzde 45’lik bir gerçek kayba tekabül edebilecek bir kayıp öngörmekte. Bu kayıp, salgına yönelik izolasyon önlemlerinin bir sonucu olarak toplam istihdamın yüzde 22.8 gerilemesi demek.

YELDAN: Bütçe açığının ulusal gelirin yüzde 3’üne ulaştığı, yüksek enflasyon ve dövizde belirsizliğin karar sürdüğü bu ortamda, tesirli kamu siyasetlerinin uygulanması için hareket alanı daraldı. Şu ana kadar iktisat yönetiminin almış olduğu önlemler çoğunlukla ucuz kredi ve borçlanmayı teşvik ederek talebi borçlanarak canlandırmak ve işini kaybedenler için ise şirketlere tekrar kredi borçlandırması yoluyla kaynak aktararak aslında sermayeyi kurtarmaya yönelik siyasetlerden oluşmaktadır. Bütün kurgunun ana hedefi bilhassa inşaat ve finans sermayesini gözetmesidir. Halbuki, krize karşı ulusal iktisadın yalnızca daha bol kredi ve hanehalklarını daha da ağır borçlandırmaya dayalı tüketim üzerinden canlandırılabileceği kanısı tehlikeli bir yanılsamadır. Dahası bu cins rastgele önlemler kamu kaynaklarının israfına yol açmakta, iktisatta itimadı sarsmaktadır.

YAPAY MÜDAHALELERLE TAHLİL OLMAZ

- Türkiye’nin iktisatta ana sorunu dolar-kur üzere yansıtılıyor, sizce Türkiye’nin içinde bulunduğu ekonomik sorun yumağının temelinde neler var?



YELDAN: Döviz kuru, kuşkusuz ki nihayetinde ulusal iktisattaki dengesizliklerin bir yansımasıdır. Kısmi olarak bir yerde dengesizlik varsa, sistemin bütününde bunun kesinlikle yansıması olacaktır. Döviz piyasalarındaki krizin aslında yurtiçinde tüketim ve üretim dengesizliğinin, tasarruf - yatırım açığının sonucu olduğunu; enflasyonun ise nihayetinde işgücü piyasalarındaki kesimli ve yapısal tıkanıklıkların yarattığı maliyetlerin bir uzantısıdır. Türkiye iktisadının problemleri bu yüzden yalnızca dövize indirgenemeyecek kadar derin ve karmaşık görünümdedir. Bu da swap ya da gibisi gelip süreksiz, kısa vadeli yapay müdahalelerle çözülemeyecektir. Swap ve gibisi süreçler, yapıları gereği, kısa periyoda yönelik ve çoğunlukla da özünde finansal piyasalarda süreç yapan “yatırımcıların” itimadını sağlamaya yönelik uygulamalardır. Bu cins uygulamalar yoluyla kalıcı döviz girişi sağlanması ve gerçek kesimlere fon sağlanması beklenmez. O yüzden dövizin ihracat geliri ya da direkt yatırım yoluyla Türkiye’ye kazandırılması temeldir.

DİRENİŞLER GÜNDEMDE OLACAK

- Eşitsizlikler, hayat pahalılığı arttı, toplumsal bir patlama olur mu?

YELDAN: Toplumsal olaylar tarihte hiçbir vakit evvelce planlı, kusursuz bir plana dayalı biçimde adım adım gerçekleşmiyor. 15/16 Haziran’ın 50’nci yıldönümünü kutladığımız şu günlerde emeğin toplumsal hak ve kazanımlarını müdafaaya yönelik yesyeni direnişler; öğrencilerin üniversiteleri üzerindeki akademik baskılara karşı direnişler, tabiatın acımasız tahribatı karşısında geliştirilecek direnişler hepsi birden kuşkusuz ki Türkiye’nin gündeminde olacak.



VOYVODA: Covid-19’la ortaya çıkan kriz hali, dünya ekonomilerinin kıymetli bir kısmını olduğu üzere Türkiye iktisadını de işgücü piyasalarında, gelir dağılımında hem işlevsel, hem bölgesel, hem de cinsiyet bazında derin eşitsizliklerin var olduğu; kamusal hizmetlere erişimin ticarileştirildiği; ve hasebiyle, gelir eşitsizliğine bağlı olarak yoksulluğun toplumsal dışlanma ile birlikte yaşanmakta olduğu bir ortamda gerçekleşmekte. Önümüzdeki devirde salgının farklı toplumsal bölümlere eşitlikçi değil ancak ayrıştırıcı tesirini ve toplumsal devletin, sıhhat hizmetleri başta olmak üzere tüm kamusal hizmetlere erişimin bu tesirin azaltılmasındaki rolünü tartışıyor olacağız.

PAHALILAŞMA KAÇINILMAZ

- Türkiye yeni devirde nasıl bir iktisat modeli tasarlamalı?

YELDAN: Türkiye dış borçlanmaya ve içeride her ne kıymetine kredi yaratarak bilhassa inşaata dayalı spekülatif nitelikli büyüme modelini terk etmelidir. Kamunun üretim ve teknolojik yatırımlarının öncülüğünde ulusal geliri ve ulusal tasarrufları üretken bölümlere aktaran bir planlama modeli geliştirmelidir. Yabancı yatırımcının inancı fakat böylesi bir modelin kesimi olarak sağlanabilir

- Koronavirüs sonrası Türkiye iktisadını ve yurttaşı nasıl günler bekliyor olacak?



YELDAN: Zati istikrarsız ve kırılgan nitelikli ulusal piyasalarda enflasyon ve dövizde de daha yüksek çaplı bir pahalılaşma kaçınılmaz durmakta. İstihdam yaratma kapasitesi aslında çok yıpranmış olan ulusal iktisatta işsizliğin ve/veya düşük fiyatların süregeleceğini iddia etmek güç gözükmüyor.

VOYVODA: Krizin çok boyutluluğu ve sonuçları yalnızca makroekonomik değil fakat sıhhat sistemlerine erişimdeki eşitsizlikler, yaygın işsizliğin ve gelir kayıplarının yaratacağı fakirleşme, gelir dağılımının toplumun çabucak her alanına-bölgesel, etnik, cinsiyet, bazında gelir eşitsizliği ve toplumsal parçalanma olarak yansıması üzere sonuçlar doğuruyor.

Şehriban Kıraç/Cumhuriyet