Türkiyede İlk Kağıt Para Ne Zaman Basıldı

Türkiyede Kağıt paranın Tarihçesi,Türkiyede Birincil Kağıt Para,Paranın Tarihçesi

Paranın Tarihçesi

Para icat edilmeden önce, deniz kabuğundan kıymetli metallere değin farklı alanlara yönlendirilmiş mallar metamorfoz arabulucu olarak kullanılmıştır Tarihi kayıtlara kadar, MÖ 118 yılında Çinliler cilt para kullanmışlardır Ilk kağıt para ise MS 806 yılında yine Çin ’de ortaya çıkmıştır

Batıda kağıt paraların basılması ve kullanılması 17 nci yüzyılın sonlarına rastlamaktadır Birincil kağıt paranın 1690 ’lı yıllarda Amerika Birleşmiş Devletleri ’nde Massechusetts Hükümeti, İngiltere'de ise Goldsmithsler göre basıldığı ve dolaşıma çıkarıldığı, 1694 yılında İngiliz Merkez Bankası ve sonra diğer ülke merkez bankalarının kurulması ile de yaygınlaştığı görülmektedir

A) OSMANLI İMPARATORLUĞU'NDA KAĞIT PARA

1) Kaime

Osmanlı İmparatorluğu ’nda ilk banknotlar yönetimsel, sosyal ve yasal reformların gündeme geldiği tanzimat döneminde tedavüle çıkarılmıştır Banknotlar bu dönemde başlıca olarak reformların finanse edilmesi nedeniyle basılmıştır

Ilk Osmanlı banknotları Abdülmecit kadar 1840 yılında “ Kaimeı Nakdiyeı Mutebere adıyla, bugünkü dille “Para Yerine Geçen Kağıt, bir anlamda para olmaktan çok faiz getirili borç senedi ya da hazine bonosu niteliğinde almak üzere çıkarılmıştır Bu paralar matbaa baskısı olmayıp, elle üretilmiş ve adam başına de resmi mühür basılmıştır Kaimelerin vakit içerisinde taklidinin kolayca yapılması ve kağıt paraya olan güvenin azalması sebebiyle 1842 yılından itibaren matbaada bastırılmasına başlanarak, el yapımı olanlarla değişimi sağlanmıştır Osmanlı İmparatorluğu ’nda 1862 yılına değin dağıtılmış şekil ve miktarlarda kaime ihraç edilmiştir

Osmanlı İmparatorluğu ’nda, 1856 yılında İngiliz sermayesi ile kurulan Osmanlı Bankası “Bankı Osmani, 1863 yılında Fransız ve İngiliz ortaklığında “Bankı Osmanii Harika adıyla bir devlet bankası niteliğini kazanmıştır Osmanlı İmparatorluğu ’nun çoğu kez Avrupa piyasalarından borçlanmak zorunda kaldığı dönemlerde İngiltere ve Fransa, devletten ziyade, kendi idaresi altındaki bu bankaya güven duymuş ve parasal ilişkilerini bu banka kanalıyla yürütmeyi tercih etmiştir

Osmanlı İmparatorluğu, Osmanlı Bankası ’na hükümetin hiç bir biçimde kağıt para basmayacağı ve başka bir kuruma da bastırmayacağı taahhüdünde bulunarak, 30 yıl süre ile kağıt para ihracı imtiyazını vermiştir Osmanlı Bankası ilk olarak 1863 yılında, istendiğinde altına çevrilmek üzere, Maliye Nezareti ve kendi mühürlerini taşıyan banknotları tedavüle çıkarmış, 18631914 yılları arasında da değişik şekil ve miktarlarda banknot ihraç etmiştir

Yukarıda belirtilmiş taahhüt verilmekle birlikte, Osmanlı yönetimi Osmanlı Bankası ile anlaşarak, halk müziği arasında 93 Harbiolarak bilinen 18761877 OsmanlıRus Savaşı esnasında, savaş masraflarını karşılayabilmek nedeniyle kaime ihraç etmiştir

2) Evrakı Nakdiye

Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Bankası hükümetin avans ve banknot ihraç isteğini geri çevirmiştir Bu anlaşmazlık, Banka ’nın savaş döneminde banknot ihraç ayrıcalığını kullanmayacağını açıklaması üstüne giderilmiş ve Osmanlı yönetimi, 1915 yılından itibaren altın ve Alman define bonolarını karşılık göstererek dört yıl boyunca, yedi tertipte toplam 160 milyon liranın üzerinde banknot çıkarmıştır Bu banknotlar “belgeı nakdiye adı aşağı Türkiye Cumhuriyeti ’ne intikal etmiştir

B) CUMHURİYET DÖNEMİ BANKNOTLARI

Osmanlı İmparatorluğu ’ndan intikal eden belgeı nakdiyeler, Cumhuriyetin birincil yıllarında para bastırılamadığından, 1927 yılı ardına kadar tedavülde kalmıştır

Bir devletin egemenlik ve hür sembolü olması sebebiyle, Türkiye Büyük Halk Meclisi ’nde, 30 Aralık 1925 tarih ve 701 Sayılı “Mevcut Evrakı Nakdiyenin Yenileriyle İstibdaline Dair Kanun kabul edilerek ilk Türk banknotlarının bastırılmasına karar verilmiştir Bu kanun ile, mevcut belgeı nakdiyenin benzer özellik ve miktarda kağıt para ile değiştirilmesi başlıca alınıp, paranın şekli ve basılıp değiştirilmesi gibi konuları düzenlemek üzere, Maliye Vekaleti ’nden bir temsilcininin başkanlığında Ziraat, Osmanlı, Haysiyetı Milli, Meslek, Akhisar, Tütüncüler ve Akşehir bankaları ile Türkiye ’de etkinlik bildiren diğer bankaların birer temsilcisinden oluşan bir komisyonun görevlendirilmesi hükme bağlanmıştır

1) Birinci Emisyon (E1) Grubu Banknotlar

Dönemin Maliye Bakanı Abdülhalik Renda başkanlığındaki kurul 9 aylık bir alıştırma sonunda 1, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1000 liralık kupürlerden oluşan Birinci Emisyon Grubu banknotların basılması kararını almış ve basım işi, bir İngiliz firması olan Thomas De La Rue ’ya verilmiştir Bu banknotlar, filigranlı kağıtlara kabartma olarak basılmıştır

Bu emisyon grubundaki banknotlar 1 Kasım 1928 Harf Devrimi ’nden önce bastırıldığı için esas metinleri eski yazı Türkçe, kupür değerleri ise Fransızca olarak yazılmıştır

Birincil Türkiye Cumhuriyeti banknotları olan Birinci Emisyon Grubu banknotlar 5 Aralık 1927 tarihinde dolaşıma çıkarılmıştır Tedavülde bulunan mevcut belgeı nakdiyeler ise, 4 Aralık 1927 tarihinden itibaren dolaşımdan çekilerek 4 Eylül 1928 tarihinde değerlerini yitirmişlerdir

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ’nın Kuruluşu

Cumhuriyet Yönetiminin, banknot ihracı imtiyazının, kurulacak bir ulusal bankaya verilmesi konusundaki kararlılığı çerçevesinde, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nce 11 Haziran 1930 tarih ve 1715 sayılı Kanun ile Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nın kurulması kabul edilmiştir Banka, zorunlu hazırlıklar tamamlanarak 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyete geçirilmiş ve banknot ihracı imtiyazı münhasıran Merkez Bankası ’na verilmiştir

2) İkinci Emisyon (E2) Grubu Banknotlar

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası kurulduktan sonradan, harf devriminden önce basılan eski yazılmış banknotlar, latin alfabesi ile basılmış yeni banknotlarla değiştirilmiştir

Latin alfabesi ile hazır yeni banknotlar, 50 Kuruş, 1, 212, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1000 Türk Liralık elde etmek üzere 9 farklı değerde ve 11 tertipten oluşmaktadır Laf konusu banknotlardan 50 Kuruşluk Almanya ’da, diğerleri ise İngiltere ’de bastırılmıştır

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından dolaşıma birincil çıkarılan banknot olan 5 Türk Liralık banknotu da taşıyan İkinci Emisyon Grubu banknotlar, 19371944 yılları aralarında tedavüle çıkarılmıştır

İkinci Emisyon Grubu içinde keza Atatürk, keza de İnönü portreli banknotlar yer almaktadır

İkinci Dünya Savaşı sırasında tedavüle verilmeyen banknotlar

Bu emisyon grubu içinde İngiltere ’de bastırılan ancak, İkinci Dünya Savaşı esnasında banknotları Türkiye getiren geminin Pire Limanında hücuma uğrayıp batması sonucunda denize dökülen İnönü resimli 50 Kuruşluk ve 100 Türk Liralık banknotlar ile yeniden İngiltere ’de bastırılan oysa, Londra ’daki bir hava hücumu esnasında basıldığı basımevi hasar görebilen 50 Türk Liralık banknotlar dolaşıma verilmemiştir

3) Üçüncü Emisyon (E3) Grubu Banknotlar

Tamamı İnönü portreli olarak bastırılan Üçüncü Emisyon Grubu banknotlar, 19421947 yılları arasında dolaşıma çıkarılmış olup, 2,50, 10, 50, 100, 500 ve 1000 Türk Liralık kupürlerden oluşan 6 öbür değerde, 7 düzen olarak İngiltere, Almanya ve Amerika ’da bastırılmıştır

4) Dördüncü Emisyon (E4) Grubu Banknotlar

Sekiz emisyon grubu içinde en düşük farklı değerde banknotu ve tertibi bulunan Dördüncü Emisyon Grubu banknotlar 10 ve 100 Türk Liralık kupürlerden oluşan 2 ayrı değerde, 3 tertip olarak Amerika Birleşik Devletleri ’nde bastırılmıştır 1947 ve 1948 yıllarında dolaşıma çıkarılan bu emisyon grubu banknotların tamamı İnönü portreli olarak bastırılmıştır

5) Beşinci Emisyon (E5) Grubu Banknotlar

Beşinci Emisyon Grubu banknotlar, 2,50, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1000 Türk Liralık kupürlerden oluşan 7 bambaşka değerde, 32 tertip olarak basılmış ve 19511971 yılları arasında dolaşıma çıkarılmıştır

Ülkemizde bir Banknot Matbaası kurulması çalışmalarına 1930 ’lu yılların sonlarına dürüst başlanmış, oysa İkinci Dünya Savaşı ’nın başlaması ile bu çalışmalara devam edilememiştir 1951 yılında yeniden başlatılan Banknot Matbaası kurma işi 1958 yılında işlenmiş ve benzer sene banknot basımına başlanmıştır

Beşinci Emisyon Grubu banknotların bir kısmı İngiltere ’de, bir kısmı da ülkemizde basılmıştır Halk aralarında “Mor Binlik olarak adlandırılan 1000 Türk Liralık banknot da bu emisyon grubu içinde yer almaktadır

Dolaşıma verilen banknotlar 1958 yılında Banknot Matbaası kuruluncaya kadar Amerika Birleşmiş Devletleri, İngiltere veya Almanya'da bastırılmış olup, Banknot Matbaası ’nda basılan ilk banknot Beşinci Emisyon Grubu III Tertip 100 Türk Liralık banknottur

6) Altıncı Emisyon (E6) Grubu Banknotlar

Altıncı Emisyon Grubu banknotlar 5, 10, 20, 50, 100, 500 ve 1000 Türk Liralık olmak üzere 7 ayrı değerde, 18 tertipten oluşmakta olup, 19661983 yılları aralarında dolaşıma çıkarılmıştır Bu banknotlardan I Düzen 20 Türk Lirası İngiltere ’de, diğerleri ise Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Banknot Matbaası ’nda basılmıştır

7) Yedinci Emisyon (E7) Grubu Banknotlar

1979 yılından itibaren dolaşıma verilmeye başlanan Yedinci Emisyon Grubu banknotlar 2002 yılı itibariyle; 10, 100, 500, 1000, 5000, 10000, 20000, 50000, 100000, 250000, 500000, 1000000, 5000000, 10000000 ve 20000000 Türk Liralık edinmek üzere 15 bambaşka değerde, 36 tertipten oluşmakta olup, banknotların tamamı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Banknot Matbaası ’nda basılmıştır

E7 Emisyon Grubu banknotlar 01012006 tarihinde tedavülden kaldırılmış olup, 112019 tarihinde değerini adamakıllı yitirecektir

8) Sekizinci Emisyon (E8) Grubu Banknotlar

28 Ocak 2004 tarih ve 5083 sayılı “Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Para Birimi Hakkında Kanun uyarınca, ülkemizde ilk olarak gerçekleştirilen paramızdan 6 sıfır atma operasyonu dahilinde 1 Ocak 2005 tarihinden itibaren dolaşıma bahşedilen Sekizinci Emisyon Grubu banknotlar 1, 5, 10, 20, 50 ve 100 Yeni Türk Lirası elde etmek üzere 6 farklı değerden oluşmakta olup, banknotların tamamı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Banknot Matbaası ’nda basılmıştır

Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze dek 8 emisyon grubunda 23 öbür değerde, 120 tertip banknot dolaşıma çıkarılmıştır Birincil altı emisyon grubundaki banknotların tamamı ile Yedinci Emisyon Grubundaki banknotların bir kısmı değişik tarihlerde dolaşımdan kaldırılmış ve 10 takvim zamanaşımı sürelerinin sonunda değerlerini yitirmiştir

Faaliyete geçtiği 1958 yılından beri banknotlarımızın basımını sürdüren Banknot Matbaası, uzun bir deneyim süreci gerektiren banknot üretiminin orijinal kompozisyon ve kalıplarını da modern standartlarda hazırla¤¤¤¤¤ dünya standartlarındaki E7 Emisyon Grubundan 1000000, 5000000, 10000000 ve 20000000 Türk Liralık banknotlar ile E8 Emisyon Grubundaki 1, 5, 10, 20, 50 ve 100 Yeni Türk Liralık banknotlarımızın her türlü tasarım, kalıp ve baskı işlemlerini tamamen kendi kadro ve ekipman olanakları içinde başarıyla gerçekleştirmiştir


Asli Para
Efektif olarak da bilinen Asli Para, yasalarca yetkili kılınmış kuruluşlarca tedavüle sürülen kağıt banknot ve madeni parayı açıklama eder
Kaydi Para
Asli Paranın sahip olduğu tüm işlevlerini yerine getirebilmekle birlikte fiziki bir varlığı olmayan ödeme araçlarıdır Adından da anlaşılacağı gibi yalnızca kayıtlarda var olan likiditelerdir Bugün için kaydi para, aslında bankalardaki vadesiz mevduattır Kaydi para da tıpkı asli para gibi genel kabul görebilen bir ödeme aracıdır Kaydi paranın en kayda değer öteki bir özelliği de likit olmasıdır, istenildiği anda asli paraya çevrilmesi olanaklıdır
Vadesiz mevduat hesapları üstüne çek keşide edilmesiyle ya da yazılmış bir direktifler mektubuyla el değiştirebilmesi bir uçtan bir uca kullanım yaygınlığı gitgide artarak artmaktadır
Para Sözde Likiditeler
Asli ve kaydi para kadar likit olmayan, bu yüzden de herkes tarafından genel kabul görmesi bazı koşullara ve anlaşmalara bağlı olan varlıklar ya da ödeme araçlarıdır Bunlar içinde, bankacılık sistemindeki vadeli mevduat, devlet tahvilleri, hazine bonoları, özel şirketlere ait tahviller ve hisse senetleri, Cumhuriyet Altını ve Reşat Altını gibi değerli madenlerden basılmış değerlerdir *