Türkiye'nin en güncel forumlardan olan forumdas.com.tr'de forumda aktif ve katkısı olabilecek kişilerden gönüllü katkıda sağlayabilecek kişiler aranmaktadır.
iltasyazilim
FD Üye
1 KAYALARIN ÇÖZÜLMESİ ve TOPRAK OLUŞUMU
Kayalar dış kuvvetlerin etkisiyle zamanla ufalanıp dağılırlar Bu olaya kayaların çözülmesi denir
Taşların çözülmesinde,
Taşların cinsi, havadaki gazlar, su, sıcaklık farkı ve organizmalar esas etkenlerdir Taşların çözülmesi iki şekilde meydana gelir
a) Maddesel ya da Mekanik Çözülme
Kayaların kimyasal bileşimine herhangi bir değişme olmadan bedenen parçalanması olayıdır Mekanik parçalanmada en büyük etki günlük sıcaklık farkıdır Gündüz ısınıp genleşen kayalar gece sıcaklığın düşmesiyle sıkışık daralırlar Böylece taşlarda çatlamalar ve parçalanmalar oluşur Fiziksel çözülme günlük sıcaklık farkının fazla olduğu çöl, karasal, step, tundra iklimlerinin tesir alanlarında yaygın olarak görülür Hem yüksek dağlık alanlarda gündüz eriyen kar ve buz suları taşların çatlaklarına sızarak gece donar, hacim genişlemesi sonucu taşlar parçalanır bunun dışında taşların boşluklarına giren bitki kökleri zamanla kalınlaşarak taşları mekanik yolla parçalar
b) Kimyasal Çözünme
Taşların, kimyasal yapılarının nem ve sıcaklığın etkisi ile değişmesidir Sıcaklığın yüksek olması kimyasal çözünmeyi kolaylaştırır Kimyasal çözünme, sıcaklığın ve yağışın pozitif olduğu, Ekvatoral iklim, muson iklimi, savan iklimi ve ılıman okyanus ikliminin etkin olduğu yerlerde yaygındır
Toprak Oluşumu ve Türkiye ’deki Toprak Çeşitleri
Toprağın asıl kaynağı taşlardır Taşların maddesel ve kimyasal çözülmesi sonucu oluşan parçaların arasına bitki ve hayvan kalıntılarının karışmasıyla toprak oluşur Toprak, içerisinde çeşitli mineraller, canlı organizmalar, organik maddeler, hava ve su bulunduran bir örtüdür Aşağıdaki grafikte de oranları belirtildiği gibi bir toprak kütlesinin yaklaşık % 45 ’i mineral, % 25 ’i hava, % 25 ’i su ve % 5 ’i organik maddelerden oluşmaktadır
Toprak oluşumunu etkileyen faktörler
Toprak oluşumunda ve toprağın belirlenmiş özelliklerinin ortaya çıkmasında bir takım faktörler etkin olmaktadır Bu faktörlerin başlıcaları şunlardır:
1*** İklim
2*** Bitkiler
3*** Esas kayanın özelliği
4*** Arazinin yükselti ve eğim durumu
5*** Vakit
1*** İklim
iklim tiplerine tarafından öbür özellikte topraklar oluşur Bu topraklara klimatik topraklar denir Toprak üzerinde etkin olan asıl iklim elemanı sıcaklık ve yağıştır Bu iki faktör maddi ve kimyasal çözünmeyi, bitki örtüsünün yetişmesini dolayısıyla organik maddelerin parçalanması ve topraktaki canlı hayatın aktivitesini etkiler
Sıcaklık ve yağışın artı olduğu ekvatora yakın ve ıslak tropikal bölgelerde fazla çözünme olayları ve oksitlenme sonucu kalın ve kırmızı renkli topraklar (lateritler) oluşur
2*** Ot Gibi Yaşama
Toprağın oluşmasında etkili olan faktörlerden biri de bitki örtüşüdür Toprak yüzeyine düşen dal, yaprak ve yemişlerden oluşan bitki kalıntıları mikroorganizmalar kadar parçalanarak humusa dönüşmektedir
Ayrıca bitki köklerinden çıkan asitlerle kayacın çözülmesi hızlanmaktadır Ot Gibi Yaşama ayrıca toprağın aşınmasını önler Bitki örtüsünün olmadığı veya zayıf olduğu eğimli yerlerde aşınma sebebiyle toprak tabakası incedir
3*** Başlıca Kayanın Özelliği
Toprak oluşumu için öncelikle asıl kayanın çözülmesi gerekmektedir Belli Başlı kayanın bedensel ve kimyasal yapısı toprak oluşumu üstünde etkilidir Mesela killi araziler üzerinde yağışlı dönemde şişen, kurak dönemde çatlayan killi topraklar, killi ve kireçli arazilerde kireç miktarı fazla olan rendzina toprakları yaygındır
Toprak oluşumunun başlangıç safhasında başlıca kayanın fiziksel ve kimyasal özellikleri toprak üstünde hissedilir Ancak toprak oluşumunun sonraki safhalarında topraktan taşınmalar olması ve organik maddelerin toprağa katılmasıyla toprağın yapısında farklılaşmalar olur
4*** Yerşekillerinin Yükselti ve Eğim Durumu
Yükseltinin artması sıcaklığın azalmasına ve kesin bir yükseltiye kadar yağışın artmasına niçin olur Yükseltiye ast olarak iklim şartlarında meydana gelen bu değişmeler toprak oluşumunu da etkilemektedir
Çözülen malzemeler eğimin artı olduğu yerlerde yüzey suları ve yerçekiminin etkisiyle kesintisiz aşağıya dürüst taşınır Bundan nedeniyle eğimin pozitif olduğu yerlerde orman ve çayır örtüsü altında ince topraklar görülürken bitki örtüsünün olmadığı eğimli yerlerde çözülen malzemeler taşındığı için belli başlı kaya görülmektedir
5*** Vakit
Kalın bir toprağın meydana gelebilmesi için binlerce sene süren bir zamanın geçmesi gerekir Örneğin Kula civarında 300 bin sene önce oluşmuş eski volkan konileri üzerinde yer yer 50 cm kalınlığında toprak oluşmuş iken takriben 12 bin sene önce oluşan volkan konileri ve bazaltlar üstünde çok daha ince bir toprak örtüsü bulunmaktadır
Toprak Profili ve Katmanları (Horizonları)
Bir toprak profili incelendiğinde yüzeyden alta içten somut ve kimyasal özelliklerinin değişiklik gösterdiği görülür, topraktaki bu değişmelere tarafından topraklar ayırt edilir ve sınıflandırılır Alışılagelmiş bir toprak profiline bakıldığında yanındaki şekilde gösterildiği gibi üstten alta içten A, B, C ve D horizonları görülür
A Horizonu : Organik maddelerin karışması sebebiyle renginin çoğunlukla koyu olduğu ve yıkanmanın gerçekleştiği horizondur Yıkanmaya ast olarak bu katmandaki humus ve kil gibi maddelerin bir kısmı taşınmıştır Buradaki çözülme ve ayrışma olayları sonucunda toprak oluşum sürecini tamamlamıştır Bu tabaka mikroorganizma, solucan, karınca vb canlıların yaşadığı katmandır Bitki kalıntılarının toprağa karışması nedeniyle humusça zengindir Tarımı yapılan ürünler bu katta yetiştirilir (Humus: Toprağa verimlilik katan, çürümüş organik atıklardan oluşan madde)
B Horizonu : Bu katta toprak oluşumu devam etmektedir A katından sızan suların taşıdığı kil, demir, tuz gibi maddeler bu katta birikir
C Horizonu : Esas kayayı oluşturan taşların küçük bloklar halinde bulunduğu kattır
D Horizonu : En altta esas kayadan oluşan katmandır Toprak çeşitleri
Topraklar oluşumlarına kadar iki belli başlı gruba ayrılır: Ünlü topraklar ve yerli topraklar
A Taşınmış Topraklar
Dış kuvvetlerin (Çay, rüzgâr, buzul) geçtikleri yerlerden alıp götürdükleri malzemeleri daha sonra bihktirmesiyle oluşan topraklardır
•*** Alüvyal; akarsuların taşıyıp biriktirdiği,
•*** Moren; buzulların biriktirdiği,
•*** Lös; rüzgârların biriktirdiği taşınmış topraklardır
Taşınmış toprakların bileşiminde dağıtılmış mineraller bulunduğu için bu nesil topraklar verimlidir Keza bu topraklarda horizonlaşma olayı yoktur
B Yerli Topraklar
Kayaların, bulundukları yerde çözülmesiyle oluşur Oluşumlarında iklim koşulları da etkilidir
a)*** Tundra Toprakları
Kutuplara yakın soğuk tundra bölgelerinin topraklarıdır Genelde donmuş haldedirler Yazın çözülen toprak bataklık halini alır Tarıma kullanışlı değildir Ülkemizde tundra toprakları yoktur
b)*** Podzol Topraklar
iğne yapraklı ormanlarla kaplı soğuk, nemli bölgelerin toprağıdır Yıkanmış olduğundan fazla bereketli yok ve humusça fakirdir Podzol topraklar Rusya ve Sibirya ’nın kuzeyindeki tayga ormanlarında geniş yer kaplar Ülkemizde Karadeniz bölgesinde görülür
c) Terrarossa (kırmızı) topraklar
Akdeniz iklim bölgelerinde kalkerli araziler üstünde oluşan topraklardır Rengi demir oksitten nedeniyle kırmızımsıdır Organik gübreleme ile verimi artar Ülkemizde kalkerli araziler üzerinde Akdeniz, Kıyı Ege ve Güney Marmara ’da görülür
d)*** Laterit topraklar
Sıcaklığın yüksek, yağışın bol olduğu Ekvatora Yakın bölgede görülür (Amazon havzası – Kongo havzası – Güney Asya) Adaleli bir kimyasal çözülme sonucu oluşmuştur Humusça fakirdir Demir oksitten dolayı rengi kırmızıdır
e)*** Kahverengi Orman Toprakları
Orta kuşağın ıslak bölgelerinde geniş yapraklı ormanlarla kaplı alanlarında görülür Humus bakımından zengin ve verimlidir
Ülkemizde iç Anadolu ’nun yüksek kesimlerinde (10001200 m), Karadeniz ’in geniş bir bölümünde, Marmara ’da Yıldız ve Samanlı Dağlan ’nda, Akdeniz ’de Güneydoğu Toroslar üzerinde ormanlarla kaplı bölgelerde görülür
f)*** Çernezyom Toprakları (Kara Toprak)
Orta kuşağın yarı nemli step bölgelerinde görülür Toprağın üst kısmı humusça zengindir Çernezyom toprakları yerli topraklar içerisinde en bereketli topraklardır Çernezyom toprakları Orta Avrupa ve Kafkaslar ’da yaygın olarak görülür Ülkemizde Erzurum – Kars platosunda görülür
g)*** Kestane ve Kahverengi Step Toprakları
Steplerde görülür Ur yoksul olduğundan humusça fakirdir bu nedenle verimi azdır Ülkemizde step alanlarında yaygındır, iç Anadolu, Doğu Anadolu, İç Batı Anadolu ve Güney Doğu Anadolu ’da görülür
h) Çöl Toprakları
Çöl iklimi bölgelerinde görülür Fazla az yağış aldığından içinde kireç ve tuz miktarı fazla fazladır Humus miktarı fazla azdır Bu topraklar bir nevi kumdur Kimyasal çözülmenin beceriksiz kalması nedeniyle toprak oluşmamıştır Türkiye ’de çöl toprağı yoktur
Kayalar dış kuvvetlerin etkisiyle zamanla ufalanıp dağılırlar Bu olaya kayaların çözülmesi denir
Taşların çözülmesinde,
Taşların cinsi, havadaki gazlar, su, sıcaklık farkı ve organizmalar esas etkenlerdir Taşların çözülmesi iki şekilde meydana gelir
a) Maddesel ya da Mekanik Çözülme
Kayaların kimyasal bileşimine herhangi bir değişme olmadan bedenen parçalanması olayıdır Mekanik parçalanmada en büyük etki günlük sıcaklık farkıdır Gündüz ısınıp genleşen kayalar gece sıcaklığın düşmesiyle sıkışık daralırlar Böylece taşlarda çatlamalar ve parçalanmalar oluşur Fiziksel çözülme günlük sıcaklık farkının fazla olduğu çöl, karasal, step, tundra iklimlerinin tesir alanlarında yaygın olarak görülür Hem yüksek dağlık alanlarda gündüz eriyen kar ve buz suları taşların çatlaklarına sızarak gece donar, hacim genişlemesi sonucu taşlar parçalanır bunun dışında taşların boşluklarına giren bitki kökleri zamanla kalınlaşarak taşları mekanik yolla parçalar
b) Kimyasal Çözünme
Taşların, kimyasal yapılarının nem ve sıcaklığın etkisi ile değişmesidir Sıcaklığın yüksek olması kimyasal çözünmeyi kolaylaştırır Kimyasal çözünme, sıcaklığın ve yağışın pozitif olduğu, Ekvatoral iklim, muson iklimi, savan iklimi ve ılıman okyanus ikliminin etkin olduğu yerlerde yaygındır
Toprak Oluşumu ve Türkiye ’deki Toprak Çeşitleri
Toprağın asıl kaynağı taşlardır Taşların maddesel ve kimyasal çözülmesi sonucu oluşan parçaların arasına bitki ve hayvan kalıntılarının karışmasıyla toprak oluşur Toprak, içerisinde çeşitli mineraller, canlı organizmalar, organik maddeler, hava ve su bulunduran bir örtüdür Aşağıdaki grafikte de oranları belirtildiği gibi bir toprak kütlesinin yaklaşık % 45 ’i mineral, % 25 ’i hava, % 25 ’i su ve % 5 ’i organik maddelerden oluşmaktadır
Toprak oluşumunu etkileyen faktörler
Toprak oluşumunda ve toprağın belirlenmiş özelliklerinin ortaya çıkmasında bir takım faktörler etkin olmaktadır Bu faktörlerin başlıcaları şunlardır:
1*** İklim
2*** Bitkiler
3*** Esas kayanın özelliği
4*** Arazinin yükselti ve eğim durumu
5*** Vakit
1*** İklim
iklim tiplerine tarafından öbür özellikte topraklar oluşur Bu topraklara klimatik topraklar denir Toprak üzerinde etkin olan asıl iklim elemanı sıcaklık ve yağıştır Bu iki faktör maddi ve kimyasal çözünmeyi, bitki örtüsünün yetişmesini dolayısıyla organik maddelerin parçalanması ve topraktaki canlı hayatın aktivitesini etkiler
Sıcaklık ve yağışın artı olduğu ekvatora yakın ve ıslak tropikal bölgelerde fazla çözünme olayları ve oksitlenme sonucu kalın ve kırmızı renkli topraklar (lateritler) oluşur
2*** Ot Gibi Yaşama
Toprağın oluşmasında etkili olan faktörlerden biri de bitki örtüşüdür Toprak yüzeyine düşen dal, yaprak ve yemişlerden oluşan bitki kalıntıları mikroorganizmalar kadar parçalanarak humusa dönüşmektedir
Ayrıca bitki köklerinden çıkan asitlerle kayacın çözülmesi hızlanmaktadır Ot Gibi Yaşama ayrıca toprağın aşınmasını önler Bitki örtüsünün olmadığı veya zayıf olduğu eğimli yerlerde aşınma sebebiyle toprak tabakası incedir
3*** Başlıca Kayanın Özelliği
Toprak oluşumu için öncelikle asıl kayanın çözülmesi gerekmektedir Belli Başlı kayanın bedensel ve kimyasal yapısı toprak oluşumu üstünde etkilidir Mesela killi araziler üzerinde yağışlı dönemde şişen, kurak dönemde çatlayan killi topraklar, killi ve kireçli arazilerde kireç miktarı fazla olan rendzina toprakları yaygındır
Toprak oluşumunun başlangıç safhasında başlıca kayanın fiziksel ve kimyasal özellikleri toprak üstünde hissedilir Ancak toprak oluşumunun sonraki safhalarında topraktan taşınmalar olması ve organik maddelerin toprağa katılmasıyla toprağın yapısında farklılaşmalar olur
4*** Yerşekillerinin Yükselti ve Eğim Durumu
Yükseltinin artması sıcaklığın azalmasına ve kesin bir yükseltiye kadar yağışın artmasına niçin olur Yükseltiye ast olarak iklim şartlarında meydana gelen bu değişmeler toprak oluşumunu da etkilemektedir
Çözülen malzemeler eğimin artı olduğu yerlerde yüzey suları ve yerçekiminin etkisiyle kesintisiz aşağıya dürüst taşınır Bundan nedeniyle eğimin pozitif olduğu yerlerde orman ve çayır örtüsü altında ince topraklar görülürken bitki örtüsünün olmadığı eğimli yerlerde çözülen malzemeler taşındığı için belli başlı kaya görülmektedir
5*** Vakit
Kalın bir toprağın meydana gelebilmesi için binlerce sene süren bir zamanın geçmesi gerekir Örneğin Kula civarında 300 bin sene önce oluşmuş eski volkan konileri üzerinde yer yer 50 cm kalınlığında toprak oluşmuş iken takriben 12 bin sene önce oluşan volkan konileri ve bazaltlar üstünde çok daha ince bir toprak örtüsü bulunmaktadır
Toprak Profili ve Katmanları (Horizonları)
Bir toprak profili incelendiğinde yüzeyden alta içten somut ve kimyasal özelliklerinin değişiklik gösterdiği görülür, topraktaki bu değişmelere tarafından topraklar ayırt edilir ve sınıflandırılır Alışılagelmiş bir toprak profiline bakıldığında yanındaki şekilde gösterildiği gibi üstten alta içten A, B, C ve D horizonları görülür
A Horizonu : Organik maddelerin karışması sebebiyle renginin çoğunlukla koyu olduğu ve yıkanmanın gerçekleştiği horizondur Yıkanmaya ast olarak bu katmandaki humus ve kil gibi maddelerin bir kısmı taşınmıştır Buradaki çözülme ve ayrışma olayları sonucunda toprak oluşum sürecini tamamlamıştır Bu tabaka mikroorganizma, solucan, karınca vb canlıların yaşadığı katmandır Bitki kalıntılarının toprağa karışması nedeniyle humusça zengindir Tarımı yapılan ürünler bu katta yetiştirilir (Humus: Toprağa verimlilik katan, çürümüş organik atıklardan oluşan madde)
B Horizonu : Bu katta toprak oluşumu devam etmektedir A katından sızan suların taşıdığı kil, demir, tuz gibi maddeler bu katta birikir
C Horizonu : Esas kayayı oluşturan taşların küçük bloklar halinde bulunduğu kattır
D Horizonu : En altta esas kayadan oluşan katmandır Toprak çeşitleri
Topraklar oluşumlarına kadar iki belli başlı gruba ayrılır: Ünlü topraklar ve yerli topraklar
A Taşınmış Topraklar
Dış kuvvetlerin (Çay, rüzgâr, buzul) geçtikleri yerlerden alıp götürdükleri malzemeleri daha sonra bihktirmesiyle oluşan topraklardır
•*** Alüvyal; akarsuların taşıyıp biriktirdiği,
•*** Moren; buzulların biriktirdiği,
•*** Lös; rüzgârların biriktirdiği taşınmış topraklardır
Taşınmış toprakların bileşiminde dağıtılmış mineraller bulunduğu için bu nesil topraklar verimlidir Keza bu topraklarda horizonlaşma olayı yoktur
B Yerli Topraklar
Kayaların, bulundukları yerde çözülmesiyle oluşur Oluşumlarında iklim koşulları da etkilidir
a)*** Tundra Toprakları
Kutuplara yakın soğuk tundra bölgelerinin topraklarıdır Genelde donmuş haldedirler Yazın çözülen toprak bataklık halini alır Tarıma kullanışlı değildir Ülkemizde tundra toprakları yoktur
b)*** Podzol Topraklar
iğne yapraklı ormanlarla kaplı soğuk, nemli bölgelerin toprağıdır Yıkanmış olduğundan fazla bereketli yok ve humusça fakirdir Podzol topraklar Rusya ve Sibirya ’nın kuzeyindeki tayga ormanlarında geniş yer kaplar Ülkemizde Karadeniz bölgesinde görülür
c) Terrarossa (kırmızı) topraklar
Akdeniz iklim bölgelerinde kalkerli araziler üstünde oluşan topraklardır Rengi demir oksitten nedeniyle kırmızımsıdır Organik gübreleme ile verimi artar Ülkemizde kalkerli araziler üzerinde Akdeniz, Kıyı Ege ve Güney Marmara ’da görülür
d)*** Laterit topraklar
Sıcaklığın yüksek, yağışın bol olduğu Ekvatora Yakın bölgede görülür (Amazon havzası – Kongo havzası – Güney Asya) Adaleli bir kimyasal çözülme sonucu oluşmuştur Humusça fakirdir Demir oksitten dolayı rengi kırmızıdır
e)*** Kahverengi Orman Toprakları
Orta kuşağın ıslak bölgelerinde geniş yapraklı ormanlarla kaplı alanlarında görülür Humus bakımından zengin ve verimlidir
Ülkemizde iç Anadolu ’nun yüksek kesimlerinde (10001200 m), Karadeniz ’in geniş bir bölümünde, Marmara ’da Yıldız ve Samanlı Dağlan ’nda, Akdeniz ’de Güneydoğu Toroslar üzerinde ormanlarla kaplı bölgelerde görülür
f)*** Çernezyom Toprakları (Kara Toprak)
Orta kuşağın yarı nemli step bölgelerinde görülür Toprağın üst kısmı humusça zengindir Çernezyom toprakları yerli topraklar içerisinde en bereketli topraklardır Çernezyom toprakları Orta Avrupa ve Kafkaslar ’da yaygın olarak görülür Ülkemizde Erzurum – Kars platosunda görülür
g)*** Kestane ve Kahverengi Step Toprakları
Steplerde görülür Ur yoksul olduğundan humusça fakirdir bu nedenle verimi azdır Ülkemizde step alanlarında yaygındır, iç Anadolu, Doğu Anadolu, İç Batı Anadolu ve Güney Doğu Anadolu ’da görülür
h) Çöl Toprakları
Çöl iklimi bölgelerinde görülür Fazla az yağış aldığından içinde kireç ve tuz miktarı fazla fazladır Humus miktarı fazla azdır Bu topraklar bir nevi kumdur Kimyasal çözülmenin beceriksiz kalması nedeniyle toprak oluşmamıştır Türkiye ’de çöl toprağı yoktur
