Orta Asyada Yaşayan İlk Türk Toplumları

Göktürkler Zamanında Orta Asya ’da Yaşamış Türk Toplulukları

Türk tarihindeki gelişmeleri daha iyi izleyebilmek için Göktürkler döneminde Orta Asya ’daki Türk topluluklarından da söz etmek uygun olacaktır Bu dönemde Orta Asya ’da varlığı bilinen Türk toplulukları şunlardır:
a) Oğuzlar: I Göktürk Kağanlığı vaktinde yukarı Kem (Yenisey) ’de Barlık çayı boylarında oturan Oğuzlar; 630 ’dan daha sonra Tula Nehri boylarına inmişlerdir II Göktürk Kağanlığı kurulmadan önce burada bir devlet kurmuşlar, daha sonra Kutluk Kağan ’a yenilerek bitmiş Göktürk hâkimiyetine girmişlerdir II Göktürk Kağanlığı ’nın yıkılmasından sonra Uygur hâkimiyetine giren Oğuzlar, IX asır sonlarında İnci Nehri (Pişon Zerefşan Seyhun Sirderya) boylarında görünmüşler; bundan sonra Türk ve dünya tarihinde önemli yer tutmuştur
b) Tarduşlar ve Tölisler: Ötüken bölgesine yakın oturan bu Türk bodunları Göktürklere defalarca bağlı kalmışlardı
c) Edizler: Göktürk döneminde Oğuzların yakın komşuları olan ve iki boydan oluşan bu Türk boyu siyasî bir varlık gösterememiştir
ç) Uygurlar: Yurtları Selenge boyları olan ve 10 boydan oluşan Uygurlar, Göktürk hâkimiyeti döneminde İltabar unvanlı başbuğlarının yönetiminde kalmışlar; Göktürk Kağanlığı ’nın yıkılmasından sonra Orta Asya tarihinde manâlı rol oynamışlardır
d) Basmıllar: İdi Kut unvanlı başbuğlarının yönetiminde Beşbalık bölgesinde yaşamış Basmıllar, Uygurlar ve Karluklar ile birlikte Göktürk Kağanlığı ’nın yıkılışına yol açmışlardır Göktürklerin yerine kurdukları kağanlık bir sene sonra Uygurlar kadar yıkılınca Beşbalık bölgesindeki yurtlarından batıya göçmüşler; Karlukların da baskısıyla kuzeye itilmişler, XI yüzyılın sonlarında Zaysan Gölü ’nün kuzeyinde görülmüşlerdir Bundan sonraki tarihleri hakkında belirlenmiş veri bulunmamaktadır
e) YirBayırkular: Göktürkler vaktinde Baykal Gölü ’nün doğu kıyılarında oturdukları sayılan YirBayırkuların tarihleri hakkında data ve belgeye ulaşılamamıştır Kâşgarlı Mahmudun XI yüzyıl Türk toplulukları arasında saydığı Yabakuların ( YirBayırku) olması muhtemeldir
f) Karluklar: Asıl yurtları Kara İrtiş ’in doğu yanında, UrunguZaysanAlagöl arasındaki bölge olan Karluklar, üç boydan oluşmakta ve Üç Karluk olarak adlandırılmaktaydı Bu üç boydan Çigiller ve Tuhsılar, Karahanlı Devleti ’ni meydana getiren Türk toplulukları arasında yer almışlardır
Önceleri Göktürklere bağlı olan Karluklar, Göktürk Kağanlığı ’nın yıkılmasından daha sonra Uygurlarla hâkimiyet mücadelesine girmişlerse de bu mücadeleyi kaybederek eski yurtlarından daha batıya çekilmişlerdir
Çinlilerin Karluk yurdu da dâhil Orta Asya ’da hâkimiyet kurma çabaları, 751 yılında Araplarla Çinliler arasındaki Talas Savaşı ’yla sona ermiş; bu savaşta Müslüman Arapların yanını tutan Karluklar Çin ’in ağır bir yenilgiye uğramasına yol açmışlardır Talas Savaşı ’nın Orta Asya üzerinde iki önemli etkisi bulunmaktadır Bunlardan birincisi, Çin istilâsının sona ermesi; ikincisi ise Türklerin İslâm ile tanışmalarına zemin hazırlamasıdır
766 yılından başlayarak batı Göktürk ilinin bütününü ele geçiren Karluklar, 840 yılından daha sonra Karahanlı Devleti ’nin yönetimine girmişlerdir
XII yüzyılda Karahanlı egemenliğinin zayıflamasıyla birlikte Karahıtaylarla işbirliği yapan Karluklar, İli ’nin doğusundaki Kayalık ’ta küçük bir devlet kurmuşlar, XIII yüzyılda (1221 ’de) Moğol hâkimiyetine girmişlerdir
g) Kırgızlar: Göktürkler devrinde Kögmen Dağlarının kuzeyinde, Yukarı Kem (Yenisey) ’in Abakan Irmağı bölgesinde yaşıyorlardı Gülü bir devletleri vardı Kırgız Kağanlığı olarak adlandırılan bu devletin kurucuları olarak kendi Kağanlarının yönetiminde yaşayan Kırgızlar, Göktürk ve Uygur kağanlıkları döneminde güçlü bir yapıya sahip olmuşlar; 840 yılında Uygur Kağanlığı ’nı yıkarak Orhun bölgesini ele geçirmişlerdir
924 yılında Çin ’den kovulan Karahıtayların hücumları üstüne Yukarı Kem (Yenisey) ’deki yurtlarına dönen Kırgızlar, 1207 yılında Çingis Kağan (12061227) ’ın buyruğu altına girmişlerdir 1217 yılında Moğollara aleyhinde başlattıkları ayaklanma Çingis Kağan (12061227) ’ın büyük oğlu Coçi göre bastırılmıştır
Kırgızlardan bir kısmının daha X yüzyılda (olur ya Karahıtay baskısı sonunda) bugünkü yurtlarına göç ettikleri bilinmektedir Yukarı Kem (Yenisey) ’de kalanların bugünkü Kırgızistan ’a ne süre geldikleri konusunda ise henüz kesin bilgimiz yoktur Kırgızlar büyük ihtimalle Büyük Moğol Devleti ’nin (Çingis Kağan (12061227) Devleti) bölünmesi döneminde ya da ondan sonradan bugünkü Kırgızistan ’a göç etmişlerdir Bu göçün Altaylar aracılığıyla olduğu ve bir kısmının da Altaylar bölgesinde kalarak orada yaşamağı sürdürdükleri bilinmektedir Meselâ Kakas (Hakas) adının, Kırgız adının eski bir yazılış veya söyleyiş biçimi olduğu ve dolayısıyla bugünkü Kakasların Kırgızların bir bölümü olduğu bilinmektedir
Kırgızlar, XIX asır sonu ile XX yüzyılda Rus hâkimiyeti altına girmişlerdir Önce Çarlık Rusyası ’nın sonra da Sovyetler Birliği ’nin yönetiminde yaşamış Kırgızlar 1991 yılında bağımsızlıklarına kavuşmuşlardır Bugün Kırgızistan ilk kez edinmek üzere Hakasya, Altay, Tacikistan, Özbekistan, Afganistan, Dış Moğolistan ve Doğu Türkistan ’da yaşamaktadırlar
ğ) Azlar: Göktürkler zamanında Kırgızlara yakın komşu olarak yaşamışlardır
h) Çikler: Göktürkler zamanında Kem (Yenisey) ırmağının kuzeybatısında Kırgızlara ve Azlara komşu olarak yaşamış Çikler, sonradan Uygurlara tâbi olmuşlardır
ı) İzgiller: Göktürkler devrinde yaşadıkları aşina İzgillerin daha sonraki tarihleri hakkında data bulunmamaktadır
i) On Oklar: 552 yılında Göktürk Kağanlığı ’nı kuran Bumın Kağan, kardeşi İştemi Kağan ’ın emrine 10 Türk beyi ve bu beylere emrindeki boyları vermiş, onları batı ülkelerinin fethi ile görevlendirmiştir Bu on badana On Oklar denilmektedir On Oklar bununla birlikte Batı Göktürkleri olarak da anılmıştır Türgişlerin ve Peçeneklerin, On Oklardan olduğu bilinmektedir *