Kurtuluş Savaşı Kronolojisi

Kurtuluş Savaşı kronolojisi nedir
Kurtuluş Savaşı'nın önemli olaylarının kronolojisi
istiklal savaşı kronolojisi


1918
Tarih
30 Ekim Osmanlı Devleti ile I Dünya Savaşı galibi ülkeler aralarında savaşı sona erdiren Mondros Mütarekesinin imzalanması
31 Ekim Mustafa Kemal Paşa'nın Adana'da konuşlanmış yer alan Şimşek Orduları Grubu komutanlığını Alman general Liman Von Sanders'den devralması
1 Kasım İttihat ve Terakki Fırkası'nın son kongresinin İstanbul'da toplanması
2 Kasım Enver Paşa, Talat Paşa, Cemal Paşa ve diğer bazı İttihat ve Terakki liderlerinin İstanbul'u terketmeleri
8 Kasım Britanya ordusu birliklerinin Musul'u işgali
8 Kasım Sadrazam Ahmed İzzet Paşa ve kabinesinin istifası
9 Kasım Britanya ordusu birliklerinin İskenderun'u ve Çanakkale Boğazı'nın iki yakasını işgali
11 Kasım Ahmed Tevfik Paşa'nın sadrazam atama edilerek yeni Osmanlı hükümetini kurması
12 Kasım Bir Fransız tugayının İstanbul'a girişi Ertesi gün Britanya, Fransa, ve Yunanistan savaş gemilerinden oluşan bir filonun İstanbul önünde demirlemesi ve karaya ilave birliklerin çıkması
12 Kasım Fransız ordusu birliklerinin İskenderun'u işgali
13 Kasım İstanbul'un fiili işgali
13 Kasım Mustafa Kemal Paşa'nın Adana'dan İstanbul'a gelişi
14 Kasım Fransız ve Yunan ordusu birliklerinin Meriç Nehri'nin doğusuna geçerek Uzunköprü'yü ve Trakya demiryolu hattının Çatalca Hadımköy'e değin uzanan bölümünü işgali
15 Kasım Osmanlı ordusu birliklerinin Bakü'den çekilmesi Şehrin takip eden günlerde Britanya birlikleri göre işgali
15 Kasım Fransız ordusu birliklerinin Belen'i işgali
18 Kasım Osmanlı ordusu birliklerinin Tebriz'den çekilmesi
28 Kasım Kâzım Karabekir Paşa'nın Kars'tan İstanbul'a gelişi
1 Aralık Yapılacak uzlaştırma anlaşmasında Osmanlı Devleti TürkMüslüman halkının haklarını savunmak üzere ilk Müdafaai Hukuk Cemiyetleri'nin İzmir, Trakya ve Doğu Anadolu vilayetlerinde kuruluşu
6 Aralık Britanya ordusu birliklerinin Kilis'i
7 Aralık Fransız ordusu birliklerinin Antakya'yı işgali
11 Aralık Fransız ordusu birlikleri ile beraber yerli Ermenilerin Dörtyol'u işgali
17 Aralık Fransız donanması gemilerinin Mersin'e çıkartma yapması ve Fransız ordusu birliklerinin şehri işgali
19 Aralık Fransız ordusu birliklerinin Tarsus'u işgali Dörtyol'da işgale karşı birincil silahlı direnişin gerçekleşmesi ile Güney Cephesi'nde (Batı kaynaklarında Cilicia War) çatışmaların başlaması
20 Aralık Fransız birliklerinin güney Anadolu'nun anahtarı Adana'yı işgali
21 Aralık Osmanlı Meclisi Mebusanının tek parti rejimi aşağı faaliyet göstermiş 19141918 Döneminin padişah kadar sona erdirilmesi
21 Aralık Adana Müdafaai Hukuk Cemiyetinin kuruluşu
23 Aralık Fransız ordusu birliklerinin Osmaniye ve Islahiye'yi işgali
23 Aralık Britanya birliklerinin Batum'u işgali
27 Aralık Güney'de Fransız işgal bölgesinin Pozantı ve Gülek Boğazı'na değin genişletilerek Çukurova'nın tamamı üstünde işgalin tamamlanması
30 Aralık Yunanistan'ın toprak taleplerini başlatılacak Paris Barıştırma Konferansı'na sunmak nedeniyle Kasım ayında Paris'e yaptığı bir ziyaretin ardından, Yunanistan Başbakanı Venizelos'un, İngiltere Başbakanı Lloyd George'a ilettiği bir nota ile, bu toprak taleplerinin Rodos (ya da Meyis) adaları karşısından Marmara Denizi'ne dek uzanan Batı Anadolu bölgesinin tamamını içerdiğini yinelemesi

1919
Tarih
3 Ocak Britanya ordusu birliklerinin Cerablus'u işgali
15 Ocak Britanya ordusu birliklerinin Antep'ı işgali Yıl sonunda İngilizlerin yerini Fransız ordu birlikleri alacaktır
22 Ocak Osmanlı ordusu birliklerinin Batum'u terhis etmeye başlaması
2 Şubat Britanya ordusu birliklerinin Maraş'ı işgali Yıl sonunda İngilizlerin yerini Fransız ordu birlikleri alacaktır
27 Şubat Britanya ordusu birliklerinin Birecik'i işgali Sene sonunda İngilizlerin yerini Fransız ordu birlikleri alacaktır
8 Mart Fransız donanmasının iki gambotunun Zonguldak ve Karadeniz Ereğlisi'ne asker çıkarması
10 Mart Ahmed Tevfik Paşa hükümetinin düşmesi Damat Ferit Paşa'nın ilk sadaretinin ilk hükümetini kurması
24 Mart Britanya ordusu birliklerinin Urfa'yı işgali Yıl sonunda İngilizlerin yerini Fransız ordu birlikleri alacaktır
29 Nisan İtalyan birliklerinin Antalya'yı işgali
30 Nisan İngilizlerin Kars yönetimini Ermenilere bırakması
15 Mayıs Yunan ordusu birliklerinin İzmir'e çıkışı İzmir'in işgalinin başlaması Hasan Tahsin'in birincil kurşunu Albay Fethi Bey'in Zito Venizelosdiye bağırmayı reddettiği için süngülenmesi Sarıkışla'daki silahsız Türk askerlerinin katledilmesi Gün içinde bambaşka tahminlere göre 300400 Türk sivilin öldürülmesi, yaralanması, taciz ya da tecavüze uğraması
15 Mayıs
(9 Eylül 1922) Kurtuluş Savaşı Batı Cephesi
16 Mayıs Mustafa Kemal Paşa'nın 9 Ordu müfettişi olarak Bandırma Vapuru ile İstanbul'dan Samsun'a hareket etmesi
16 Mayıs Yunan ordusu birliklerinin Urla, Çeşme, Karaburun ve Sakız, Midilli, Sisam, Ahikerya Ipsara adalarını işgali Seferihisar'ı işgali
18 Mayıs Yunan ordusu birliklerinin Söke'yi işgali
19 Mayıs Mustafa Kemal Paşa'nın Samsun'a ayak basması
19 Mayıs Damat Ferit Paşa'nın İzmir'in işgali nedeniyle çeşitli olan kabinenin yerine birincil sadaretinin ikinci kabinesini kurması
21 Mayıs Yunan ordusu birliklerinin Menemen ve Torbalı'yı işgali
22 Mayıs Yunan ordusu birliklerinin Selçuk ve Bayındır'ı işgali
23 Mayıs Sultanahmet Mitingleri'nin birincisinin gerçekleştirilerek Halide Edip'in tarihi bir hitabe yapması (mitingler 30 Mayıs 1919, 10 Ekim 1919 ve 13 Ocak 1920 tarihlerinde tekrarlanacaktır)
23 Mayıs Yunan ordusu birliklerinin Foça'yı işgali
25 Mayıs Yunan ordusu birliklerinin Manisa'yı işgali
26 Mayıs Yunan ordusu birliklerinin Germencik'i işgali
27 Mayıs Yunan ordusu birliklerinin Aydın ve İncirliova'yı işgali
27 Mayıs Aydın Savunması
28 Mayıs Havza genelgesinin yayınlanması
29 Mayıs Yunan ordusu birliklerinin Turgutlu'yu işgali
30 Mayıs Yunan ordusu birliklerinin Tire'yi işgali
1 Haziran Yunan ordusu birliklerinin Ödemiş'i işgali
2 Haziran Yunan ordusu birliklerinin Kınık ve Kiraz'ı işgali
3 Haziran Yunan ordusu birliklerinin Nazilli'yi işgali
12 Haziran Yunan ordusu birliklerinin Bergama'yı işgali
13 Haziran Yunan ordusu birliklerinin Dikili'yi işgali
14 Haziran Yusuf İzzet Paşa komutasındaki Kuvayı Milliye güçlerinin Balıkesir'den hareketle Bergama'yı kuşatması ve Bergama Baskınını gerçekleştirmesiyle Yunan ordusunun 400 kadar zayiatla Bergama'yı terkederek Menemen'e çekilmek zorunda kalması
22 Haziran Mustafa Kemal Paşa, Rauf Orbay, Refet Bele, Ali Fuat Cebesoy ve Kâzım Karabekir göre Amasya Genelgesinin yayınlanması ile Sivas'ta ulusal ölçekte ve öncesinde Erzurum'da doğu vilayetleri için milletin istiklalini kurtarma amaçlı kongreler düzenlenmesi çağrısı yapılması
28 Haziran Yunan işgaline direnişin örgütlenmesi amaçlı birinci Balıkesir Kongresinin toplanması Batı Anadolu'nun tamamını kapsayacak bir kongrenin Alaşehir'de toplanmasına karar verilmesi Balıkesir'de aynı amaçla 10 Mart 1920 tarihine değin ardışık beş kongre düzenlenecektir
30 Haziran Yunan ordusu birliklerinin Burhaniye ve Saruhanlı'yı işgali
21 Temmuz Güvey Ferit Paşa'nın bir gün önce farklı alanlara yönlendirilmiş olan kabinenin yerine birincil sadaretinin üçüncü kabinesini kurması
23 Temmuz
4 Ağustos Erzurum Kongresi
26 Temmuz
31 Temmuz Balıkesir Kongresi
16 Ağustos Batı Anadolu'nun tamamında direnişin örgütlenmesi amaçlı Alaşehir Kongresinin çalışmalarını tamamlaması ve düzenlenecek Sivas Kongresi'ne gönderilecek temcilcilerin seçilmesi
4 Eylül
11 Eylül Sivas Kongresi
30 Eylül Damat Ferit Paşa'nın görevden alınmasıyla birincil sadaret döneminin sona erişi
6 Ekim Ali Rıza Paşa'nın sadrazamlığa getirilerek kabinesini kurması
22 Ekim Mustafa Kemal Paşa, Rauf Orbay ve Bekir Sami Bey'in (Heyeti Temsiliye) Amasya'ya gelen Osmanlı hükümeti Bahriye Nazırı Hulusi Salih Paşa ile görüşmeleri sonucunda Amasya Protokolü'nün imzalanması
29 Ekim Fransız ordusu birliklerinin İngilizlerin yerini alarak Maraş'ı işgali
31 Ekim Sütçü İmam olayı ile Maraş'ta direnişin başlaması
21 Kasım Fransız ordusu birliklerinin Mardin'i bir jurnal işgal denemesi, şiddetli direnişle karşılaşacaklarını farkederek aynı gün şehri ayrılmak zorunda kalmaları
27 Aralık Mustafa Kemal Paşa'nın Ankara'ya gelişi

1920
Tarih
21 Ocak
12 Şubat Maraş Savunması
26 Ocak Köprülü Hamdi Bey önderliğinde 40 atlı arkadaşının 26 Ocak'ı 27 Ocak'a bağlayan gece Akbaş Cephaneliği Baskını'nı düzenlemesi
12 Şubat Kuvayi Milliye güçlerinin Fransız ordusu birliklerini Maraş'ı terketmek zorunda bırakmaları
2 Mart Ali Rıza Paşa kabinesinin düşmesi
7 Mart Kuvayi Milliye güçlerinin Fransız ordusu birliklerini Kadirli'yi ayrılmak zorunda bırakmaları
8 Mart Hulusi Salih Paşa'nın sadrazamlığa getirilerek kabinesi kurması
2 Nisan Hulusi Salih Paşa kabinesinin düşmesi
5 Nisan Damat Ferit Paşa'nın bir kez daha sadrazamlığa getirilerek kabinesini kurması
13 Nisan Büyük Irk Meclisi seçimlerine ve Ankara'da hükümet kurulmasına aleyhinde Güvey Ferit Paşa hükümeti destekli Hilafet Ordusu hareketinin Düzce'de patlak vermesi
18 Nisan Hilafet Ordusu hareketinin Bolu'ya yayılması
20 Nisan Hilafet Ordusu hareketinin Gerede'ye yayılması
23 Nisan Ankara'da Büyük Halk Meclisi'nin açılması ve 1 Dönem'in olağanüstü şartlarda çalışmalarına başlaması
25 Nisan Hilafet Ordusu hareketinin Safranbolu'ya yayılması
25 Nisan Kuvayi Milliye güçlerinin Fransız ordusu birliklerini Pozantı'yı ayrılmak zorunda bırakmaları
29 Nisan Hıyaneti Vataniye Kanununun çıkarılması
30 Nisan Hilafet Ordusu hareketinin Çerkeş'e yayılması
27 Mayıs Güney cephesinde Kuvayı Milliye güçlerinin birincil detaylı askeri başarısını teşkil eden Karboğazı Baskınında 500 Fransız askerinin esir edilmesi
2 Haziran Kuvayi Milliye güçlerinin Fransız ordusu birliklerini Kozan'ı terketmek zorunda bırakmaları
8 Haziran Fransız askerlerinin Karadeniz Ereğlisi'nden çekilmeleri
18 Haziran Fransızların Zonguldak üstünde yoğunlaşarak şehrin tamamını ve resmen işgal etmeleri
15 Haziran 15 Korodu Komutanlığı Doğu Cephesi Komutanlığıolarak adlandırıldı ve Kazım Karabekir Paşa komutanlığa atandı
22 Haziran Yunan ordusu birliklerinin Akhisar'ı işgali
23 Haziran Yunan ordusunun Batı Anadolu'da güney Marmara Bölgesi'nden Büyük Menderes Nehri'ne kadar uzanan bir hatta geniş çaplı bir taarruza geçmesi
24 Haziran Yunan ordusu birliklerinin Salihli, Soma ve Kırkağaç'ı işgali
25 Haziran Hilafet Ordusu hareketinin (isyanının) bastırılması, İstanbul hükümetinin Ankara hükümeti güçleri karşısından aldığı yenilgiler sebebiyle Kuvai İnzibatiye'yi lağvetmesi
25 Haziran Yunan ordusu birliklerinin Alaşehir'i işgali
28 Haziran Yunan ordusu birliklerinin Kula'yı işgali
30 Haziran Yunan ordusu birliklerinin Balıkesir'ı işgali
1 Temmuz Yunan ordusu birliklerinin Edremit'ı işgali
2 Temmuz Yunan ordusu birliklerinin Bandırma ve Biga'yı işgali
5 Temmuz Yunan ordusu birliklerinin Buldan'ı işgali
8 Temmuz Yunan ordusu birliklerinin Bursa'yı işgali
11 Temmuz Yunan ordusu birliklerinin İznik'i işgali
20 Temmuz Yunan ordusu birliklerinin işgali Trakya'ya yayarak Tekirdağ, Marmara Ereğli ve Çorlu'yu işgali
11 Temmuz Kuvayi Milliye güçlerinin Fransız ordusu birliklerini Birecik'i terketmek zorunda bırakmaları
31 Temmuz Bir gün önce kabinesini yenilemek amacıyla istifa etmiş yer alan Damat Ferit Paşa'nın son hükümetini kurması
4 Ağustos Yunan ordusu birliklerinin Gelibolu'yu işgali
10 Ağustos Sadrazam Damat Ferit Paşa, büyükelçi Bağdatlı Hadi Paşa, Maarif Nazırı (Eğitim Bakanı) Reşad Halis ve eski Maarif Nazırı Rıza Tevfik'in Sevr Antlaşması'nı imzalamaları
28 Ağustos Yunan ordusu birliklerinin Uşak ve Afyonkarahisar'ı işgali
20 Eylül Kazım Karabekir'in Doğu cephesinin başına geçmesi ve Gümrü Antlaşması'nın imzalanması
17 Ekim Damat Ferit Paşa'nın son kabinesinin düşmesi
21 Ekim Son Osmanlı sadrazamı Ahmed Tevfik Paşa'nın her yerde göreve tahsis edilerek hükümetini kurması
22 Ekim Kuvayi Milliye güçlerinin Fransız ordusu birliklerini Saimbeyli'yi terketmek zorunda bırakmaları
24 Ekim
12 Kasım Gediz Muharebeleri


1921
Tarih
6 Ocak I İnönü Muharebesi'nin başlaması Savaş altı gün sürecek ve 11 Ocak'ta İsmet Paşa (İsmet İnönü) komutasındaki Türk ordusu birliklerinin zaferi ile sonuçlanacaktır
16 Mart Sovyet Rusya ile TBMM Hükümeti aralarında Moskova Antlaşmasının imzalanması
22 Mart Kuvayi Milliye güçlerinin Fransız ordusu birliklerini Feke'yi terketmek zorunda bırakmaları
23 Mart II İnönü Muharebesi'nin başlaması Savaş on gün sürecek ve 1 Nisan'da İsmet Paşa (İsmet İnönü) komutasındaki Türk ordusu birliklerinin zaferi ile sonuçlanacaktır
28 Mart Kuvayi Milliye güçlerinin Fransız ordusu birliklerini Düziçi ve Bahçe'yi terketmek zorunda bırakmaları
1 Nisan Kuvayi Milliye güçlerinin Fransız ordusu birliklerini Karaisalı'yı ayrılmak zorunda bırakmaları
11 Nisan Kuvayi Milliye güçlerinin Fransız ordusu birliklerini Urfa'yı terketmek zorunda bırakmaları
9 Haziran Fransız eski devlet bakanı Franklin Bouillon'un Fransız birliklerinin sürekli gerilediği Güney Cephesi konusunda bir anlaşmaya ulaşmak üzere Fransa hükümetinin temsilcisi sıfatıyla Ankara'ya gelmesi
21 Haziran Türk ordusunun araç gereç sevkiyat kanalı İnebolu limanının Yunan muhribi Kilkis ve destroyer Panthir göre bombalanması Bombardıman 30 Ağustos günü tekrarlanacaktır
21 Haziran Fransızların Zonguldak'tan işgali kaldırarak askerlerini geri çekmeleri
10 Temmuz 21 Temmuz KütahyaEskişehir Muharebeleri
23 Ağustos Sakarya Meydan Muharebesi'nin başlaması
13 Eylül Sakarya Meydan Muharebesi'nin Türk zaferi ile sona erişi
20 Ekim Türk Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal Tengirşenk ile Fransa hükümeti temsilcisi Franklin Bouillon aralarında Güney Cephesi'nde savaşın sona ermesini karşılayan Ankara Mutabakatnamesinin imzalanması
15 Kasım Fransız ordusu birliklerinin Islahiye'yi boşaltmaları
7 Aralık Fransız ordusu birlikleri ile eşzamanlı olarak İngiliz işgal kuvvetlerinin Kilis'i boşaltmaları
25 Aralık Fransız ordusu birliklerinin Antep'i boşaltmaları


1922
Tarih
3 Ocak Fransız ordusu birliklerinin Mersin'i boşaltmaları
5 Ocak Fransız ordusu birliklerinin Adana, Ceyhan ve Tarsus'u boşaltmaları
7 Ocak Fransız ordusu birliklerinin Osmaniye'yi boşaltmaları
8 Ocak Fransız ordusu birliklerinin Erzin'i boşaltmaları
9 Ocak Fransız ordusu birliklerinin Dörtyol'u boşaltmaları
25 Ağustos 25 Ağustos'u 26 Ağustos'a bağlayan gece Atatürk'ün Şuhut'tan Kocatepe'ye yürüyüşü (Zafer yürüyüşü)
26 Ağustos Başkomutanlık Meydan Muharebesi'nin başlaması Meydan muharebesi beş gün sürecek ve 30 Ağustos'ta kesinleşen Türk zaferi ardından Büyük Taarruz başlayacaktır
27 Ağustos Afyonkarahisar ve Sincanlı'nın Yunan işgalinden kurtuluşu
30 Ağustos Kütahya, Altınyayla ve Demirci'nin Yunan işgalinden kurtuluşu
31 Ağustos Banaz ve Sivaslı'nın Yunan işgalinden kurtuluşu
1 Eylül Uşak, Seyitgazi, Gediz ve Kiraz'ın Yunan işgalinden kurtuluşu
2 Eylül Eskişehir, Karahallı, Ulubey ve Dursunbey'in Yunan işgalinden kurtuluşu
3 Eylül Eşme, Ödemiş, Selendi, Tavşanlı, Emet, Güney, Buharkent ve Bigadiç'in Yunan işgalinden kurtuluşu
4 Eylül Bilecik, Bozüyük, Söğüt, Buldan, Bayındır, Tire, Simav, Kula ve Sarıgöl'ün Yunan işgalinden kurtuluşu
5 Eylül Kuyucak, Nazilli, Sultanhisar, Kınık, Sındırgı, Susurluk, Pazaryeri, Domaniç, Alaşehir, Gördes ve Salihli'nin Yunan işgalinden kurtuluşu
6 Eylül Balıkesir, Balya, Gönen, Savaştepe, Kepsut, Söke, İnegöl, Yenişehir, Akhisar, Ahmetli, Gölmarmara'nın Yunan işgalinden kurtuluşu
7 Eylül Okumuş, İncirliova, Germencik, Kuşadası, İvrindi, Torbalı, Saruhanlı ve Turgutlu'nun Yunan işgalinden kurtuluşu
8 Eylül Manisa, Selçuk, Kemalpaşa, Burhaniye, Havran, Edremit'in Yunan işgalinden kurtuluşu
9 Eylül İzmir'in Kurtuluşu
10 Eylül Orhangazi'nin Yunan işgalinden kurtuluşu
11 Eylül Bursa, Gemlik, Orhaneli, Seferihisar ve Foça'nın Yunan işgalinden kurtuluşu
12 Eylül Sandıklı, Haymana, Mudanya, Kırkağaç ve Urla'nın Yunan işgalinden kurtuluşu
13 Eylül Soma'nın Yunan işgalinden kurtuluşu 17 Eylül'e kadar sürecek 1922 İzmir Yangınının başlaması
14 Eylül Manyas, Karacabey, Mustafakemalpaşa, Bergama ve Dikili'nin Yunan işgalinden kurtuluşu
14 Eylül İzmir Yangını
15 Eylül Ayvalık'ın Yunan işgalinden kurtuluşu
16 Eylül Çeşme'nin Yunan işgalinden kurtuluşu
17 Eylül Bandırma'nın Yunan işgalinden kurtuluşu
18 Eylül Erdek, Biga, Çan, Karaburun ve Mahmudiye'nin Yunan işgalinden kurtuluşu
20 Eylül Mihalıççık ve Sivrihisar'ın Yunan işgalinden kurtuluşu Balkan Savaşı'nda Yunanistan'ın eline geçmiş bulunan Bozcaada'nın alınması
21 Eylül Ayvacık'ın Yunan işgalinden kurtuluşu
22 Eylül Emirdağ'ın Yunan işgalinden kurtuluşu
24 Eylül Bolvadin ve Çay'ın Yunan işgalinden kurtuluşu Balkan Savaşı'nda Yunanistan'ın eline geçmiş yer alan Gökçeada'nın alınması
25 Eylül Lapseki'nin Yunan işgalinden kurtuluşu
3 Ekim Mudanya Mütarekesi görüşmelerinin başlaması
11 Ekim Mudanya Mütarekesi'nin imzalanması ile savaşın fiilen sona erişi
1 Kasım Padişahlığın kaldırılması
17 Kasım Osmanlı padişahı VI Mehmet Vahidettin'in İstanbul'dan ayrılması


1923
Tarih
17 Şubat İzmir İktisat Kongresi'nin açılışı
24 Temmuz Lozan Antlaşması'nın imzalanması
23 Ağustos Müttefik birliklerinin Lozan Antlaşması çerçevesinde İstanbul'dan ayrılmaya başlamaları
9 Eylül Cumhuriyet Insanlar Fırkası'nın kuruluşu
23 Eylül Son müttefik birliklerinin İstanbul'dan ayrılması
6 Ekim Bir gün önce Üsküdar'ı teslim bölge Şükrü Naili Paşa komutasındaki Türk birliklerinin şehrin yönetimini edinmek üzere İstanbul'a girişi 7 Ekim tarihinde Şile, 8 Ekim tarihinde Çatalca'ya kadar tam denetimin sağlanması
29 Ekim Türkiye Cumhuriyeti'nin ilanı *