Kur-an İnsanı nasıl anlatıyor ?

Kuran'a göre insan acelecidir; sabırsızdır; çabuk şikayet eder Nankör, mala ve menfaatine düşkündür Minnet duygusundan tamamen uzak olan insan, bağımsızlık dürtüsünün etkisiyle kendisini Tanrı yerine koyabilmektedir Ancak gene Kuran'a göre insan, yaratıkların birçoğundan üstün kılınmış, yaratılış amacı gereği bir takım özellikler de kendisine verilmiştir Öncelikle insanın Yaratıcı'dan bir mesaj alabilmeye layık görülmesi, yani vahye muhatap kılınması, kendisine verilen üstünlüğün ve değerin bir
göstergesidir


Kuran'da çoğu ayet, insanın ruh durumunu ve Allah'la olan ilişkisini
anlatır Kuran'a göre insan, varlıkların birçoğundan üstün kılınmıştır
Peki, Kuran insanı nasıl tanımlar? Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği Bölümü öğretim görevlisi Dr
Mehmet Şanver, yaptığı çalışmada Kuran'ın insanı nasıl anlattığını, Kuran'a göre insanın zayıf ve güçlü yanlarının neler olduğunu araştırıyor Dr Şanver'in çalışmasının geniş bir özeti ise şöyle:

İnsanın yapısı, kötüye, iyiye eğilimli ve zihni yeteneklerle donatılmıştır
Kuran insanı eğitirken prensip, gaye ve metodlarını bu yapıya göre
ayarlamakta ve temellendirmektedir Kuran her insanın yaratılışta bir
'fıtrat' ı (arzuları, kabiliyetleri, ihtiyaçları, zaafları) olduğunu ve bu
fıtrat üzere yaratıldığını bildirir

Kuran, Rum suresi 30 ayette Sen yüzünü hanif olarak dine, yani Allah
insanları hangi fıtrat üzere yaratmış ise o fıtrata çevir Allah'ın
yaradışında değişme yoktur İşte dosdoğru din budur Fakat insanların çoğu bilmezlerşeklindeki ifade ile, dini anlarken ve anlatırken tutulması
gereken en doğru yolun, insanın yaradılışında var olan değerlere yönelmek olduğunu ve insan doğasının özelliklerini araştırmanın gerekliliğine de işaret ediyor İnsanı tanımadan ona yönelik bir takım faaliyetlerde bulunmak, bilinmeyen ve tanınmayan bir yola kılavuzsuz çıkmak gibidir Dolayısıyla tebliğ, öğretim ve eğitimde de insan fıtratının dikkate alınmak zorunluluğu vardır Örneğin, insan unutkan yaratılmışsa ondan hiç unutmaması beklenmemelidir Bunun için Allah insanları unuttuklarından dolayı sorumlu tutmamaktadır Yani O, insana yetenek ve eğilimlerine göre hitap etmektedir

Kuran, toplumun huzurunu ve disiplinini sağlamak için koyduğu kurallarda insan psikolojisini ve biyolojik varlığını daima göz önünde bulundurur ve insana mutlaka alternatifler sunar Akıl, insan doğasına uygun bir tebliğ ve terbiye sayesinde kötülüğü bırakır ve iyiliğe yönelir İnsan ve insanın tanıtılması konusu Kuran'da geniş yer tutar Kuran'da insandan bahseden pek çok ayette onun yaratılış sürecinden, psikolojik hallerinden, insan fıtratının değişen ve değişmeyen yönlerinden söz edilir Bu suretle insan bu konularda düşünmeye davet eder Yaratılışın nereden geldiğinin bilincinde olan insan, Yaratıcı'dan gelecek tebliğ ve davete daha elverişli ve hazır yapıya dönüşür Böylece bir anlamda Allah ile insan arasında bir iletişim koridoru oluşur

İnsan beden ve ruhtan oluşmuş bir bütündür

Yaratılışında belli bir oluşum ve tekamülden geçirilen insan, dünya hayatı
içersinde de gerek bedensel, gerekse ruhsal olarak, birtakım gelişim
safhalarından geçer Kuran'da ayetlerin çoğunun insanın ruhsal hallerini ve Rabbiyle olan ilgilerini dile getiren ayetler olduğunu söylemek mümkündür
Kuran'a göre insan bölünmeyen bir bütündür Kuran insanı insan olarak ele almaktadır Kafasıyla, kalbiyle, duygularıyla, zaaflarıyla,
kıskançlıklarıyla ve bütün yönleriyle ele almakta ve onun derinliklerine
nüfuz etmektedir Kuran'ın insana bakışı, insanı değerlendirişi kapsamlı,
birleştirici, dengeli ve mutedil bir bakıştır Kuran insanın, madde ile
ruhun birleşmesinden meydana geldiğini belirtir Bu ikisi birbirine bağlı ve ortaklaşa faaliyet halindedir Kuran insanın ruhsal dünyası hakkında geniş bilgi verir Çünkü Kuran'ın ilk ve en önemli fonksiyonu insan ruhunu eğitmek ve belli bir yöne sevketmektir Kuran, ruha hitap etmekte ve ona yön vermeye çalışmaktadır

İnsan darda Allah'ı hatırlayıp genişlikte şımarıp unutur

İnsanın davranışları, ruhsal özellikleri ve bunun dışa yansımaları açısından bakıldığında, Kuran'da her türlü insanı bulmak mümkündür Ayetlere göre, darda Allah'ı hatırlayıp, genişlikte şımarıp unutanlar, inkarcıların ruh halleri, bir tehlike karşısında korkanlar, ikiyüzlülerin davranışları, ihtiyarlıktaki davranış bozuklukları, heyecan, öfke ve pişmanlık sırasında insanda fizyolojik değişiklikler görülebilir Kuran'ın ifadelerine göre, insan istikrarsız, değişken, zayıf, hırslı ve huysuz tabiata sahiptir Allah insanın yükünü hafifletmek ister, çünkü insan zayıf yaratılmıştır Yine Kuran'a göre insan acelecidir Sabırsızdır, çabuk şikayet eder Nankör, mala ve menfaatine düşkündür İnsan eli sıkı ve cimri, rahatına düşkün, kendine aşırı güveni olan, şımarık ve kibirlidir Minnet duygusundan tamamen uzak olan insan, bağımsızlık dürtüsünün etkisiyle kendisini Tanrı yerine koyabilmektedir Çeşitli ayetlerde belirtildiğine göre, insan aldanıcı, taklitçi, unutkan, bilgisizce tartışan, karamsar ve ümitsizlik eğilimi taşıyan bir yaratılışa sahiptir Bir izaha göre, Allah insanı ihtilaf üzere yaratmıştır İnsana kötülüğün bildirilmesi de kendisi için bir zaaf teşkil eder

Kuran, insanın zaafına işaret ederken, diğer bazı dinlerde yer aldığı gibi
insan doğarken günahkardırdemek istememiştir Çünkü Kuran'a göre insan insan doğuştan günahkardeğildir İnsan doğarken kusursuz ve her türlü günahtan uzak olarak yaratılmıştır Ancak şahsiyetinin derinliklerinde, doğuştan gelen kötüye ve iyiye yönelmekabiliyetlerinin potansiyel olarak var olduğu anlaşılmaktadır Onun iyiliğe ya da kötülüğe yönelmesi, fıtrat ve tabiatından ziyade, aldığı terbiye ve çevre faktörlerinin sonucudur
Ayetlere göre, eğitim, insanın düşük ve zayıf yönlerini ıslah etme görevini yerine getirmediği takdirde insanın dünya ve ahiret hayatı hüsran olur
Kuran, insanı bütün yönleriyle tanıtırken tedavi yollarını ve kurtuluş
çarelerini de kendisine öğretmektedir Gerçekte insan, iyi ve kötü olmak
üzere iki yönlü kabiliyetli olan bir varlıktır Bu iki yönden birisinin
ağırlık kazanmasında ve harekete geçmesinde, insanın tabiatı, ruhsal durumu, bulunduğu ortam ve aldığı terbiye belirleyici rol oynamaktadır

Gerçekten insan tahammülsüz, hırslı, aceleci ve sabırsız yaratılmıştır Başına bir fenalık gelince feryat eder; hayır dokundu mu kıskanç ve cimri kesilir(Meâric suresi 1921 ayetler)

Bu ayete göre, insanın temel yapısında, iyiliğe ve kötülüğe hızlı bir
şekilde eğilim gösterebilecek yeteneğin varlığı sözkonusudur İnsanın
tabiatına, ruhsal durumuna ve yaşadığı ortama göre değişebilen iki yönlü yapısı, Kuran'da değişik yerlerde, değişik ifadelerle anlatılır İnsan, bir darlık ve sıkıntı gelince Rabbini hatırlamakta, O'nunla birlikte olup O'na yalvarmaktadır Ama darlık ve sıkıntı gidince sanki daha önce Rabbine yalvaran o değilmiş havasına bürünmektedir Hamdi Yazır'a göre, sıkıntı anlarında dine yönelme ve yaratıcıya sığınma, insandaki fıtri yapının bir tezahürüdür Sıkıntı anlarında Allah'ın yardımını ve himayesini istemek için O'na yönelme ve dua etme davranışı sıkça görülen bir durumdur Balçıktan ve Allah'ın ruhundan yaratılan insan, iki boyutlu bir varlıktır İnsan bir yönüyle övgüye layık, diğer yönüyle kınamayı hakedecek bir yapıya sahiptir O bir yönüyle balçığa meyillidir Öbür boyutuyla, yani Allah'ın ruhu ise yüceliğe meyillidir İnsan iki zıtlıktan yaratılmıştır İnsanın büyüklüğü ve önemi iki boyutlu bir varlık olmasından ileri gelmektedir

İnsan varlıkların birçoğundan üstün kılınmıştır

Kuran, insanın zaaflarını dile getirirken, onun tamamen aciz olduğunu ve
hiçbir olumlu ve üstün yönü olmadığını söylemez Kuran'da bütün yaratıklar arasında en büyük önem insana verilmiştir Çünkü yine Kuran'a göre insan, yaratıkların birçoğundan üstün kılınmış, yaratılış amacının gerekli kıldığı bir takım özellikler de kendisine verilmiştir Öncelikle insanın Yaratıcı'dan bir mesaj alabilmeye layık görülmesi, yani vahye muhatap kılınması kendisine verilen üstünlüğün ve değerin bir göstergesidir Yani insanda beliren ilk üstünlük, onun yeryüzünde Allah'ın temsilcisi olması ve bunun gerektirdiği ve dünyaya hakim olmasını sağlayan ilim ve bilgeliğin kendisinde varolmasıdır Bu üstünlük meleklerce kabul edilmiş ve onların Adem'e secde etmeleriyle neticelenmiştir

İnsanı hayvandan ayıran gösterge tekamüldeğil bilgilenmedir Hayvanla kıyaslandığında onun yaşayışındaki farklılığın göstergesi ise uygarlıkdeğil, kendini bilmeşuurudur İnsanın yaratılışından getirdiği bir üstünlüğü de, Ahzap suresi 72 ayette belirtilen Biz emaneti, göklere, yere ve dağlara teklif ettik de onlar bunu yüklenmekten çekindiler, korktular Onu insan yüklendi (İnsan bu emanetin hakkını gözetemediğinden) Doğrusu o çok zalim, çok cahildirayetiyle anlatılır Ayette geçen emanet, işlenmesinde sevap, terkinde ceza olan ibadet ve davranışlarla, akıl ve düşünce kabiliyetidir Kulluk ve akıl emanetine riayet edilmezse zulüm ve bilgisizliğe sapılmış olur Bu emaneti vermekle Allah, insanı teklifleriyle sorumlu tutmuş ve böylece onu imtihan etmiştir Ayetin sonunda insanın zalimve cahilolduğuna dair tabiatındaki olumsuzluk ve zafiyet belirtilmekle birlikte, burada insanın başka bir üstünlüğü daha ortaya çıkmaktadır Bu da Allah'ın bir takım varlıklara teklif edip de kabul etmedikleri emaneti üstlenme konusunda sadece insanın irade ve kararlılık göstermesidir

İnsanın bütün yaratıklara karşı üstünlüklerinden birisi de onun iradesidir Yani hiçbir hayvan ve bitki, kendi fıtratlarının aksine hareket edemezken, insan, kendi fıtratı ve içgüdüsünün aksine hareket edebilen tek varlıktır Kendi fıtratına, bedeninin maddi ve manevi ihtiyaçlarına bile kafa tutabilen tek varlık insandır Kendisinin iyiliğine ve hayrına olan şeylerin tersini bile yapabilmektedir Hem aklının gösterdiği, hem de aklının muhalefet ettiği doğrultuda davranışlar sergileyebilmektedir İyiya da kötüyü seçmekte hürdür İnsan, iradesi sayesinde seçeneklerden birisini tercih hakkına sahiptir Seçme yeteneği, Allah'ın insana verdiği en önemli ve belirgin özelliklerdendir Allah, insanı çalışıp çabalayarak hayatını sürdürmesi ve kendi kurtuluşu doğrultusunda gayret göstermesi için yeryüzünde hür bırakmıştır

İnsanı diğer varlıklardan ayıran en belirgin özelliği kendinden haberdar
oluşuyani benlik şuurudur İnsan bilimsel terminolojide tanımlandığı
gibi, ellerinde ve yüzünde kıl olmayan, kuyruksuz ve boynuzsuz, dik olarak yolda yürüyen bir yaratık değil; bilgeliğin ona özgürlükbahşettiği, açık bir irade kazandırdığı varlıktır Özgürlük, üstten gelen zorunluluğa karşı kafa tutma imkanıdır İnsanı ve evreni yaratıp hareket ettiren, düzenleyen ve idare eden otoriteden kaçış imkanıdır

İnsan irade sahibi olduğu için sorumluluğu söz konusudur Özgürlük ve seçme hakkı, insanın sorumlu olma zorunluluğunu da beraberinde getirir Başka bir ifadeyle insanın sorumluluğu hür bir iradeye sahip olmasının sonucudur Bundan dolayıdır ki, Kuran'a göre insan, kendi yaşayışından sorumlu olan tek varlıktır O gün kişi, önceden yaptıklarına bakacaktır Hatta sadece kendi yaşayışından değil, Allah'ın yeryüzündeki halifesi olması sebebiyle, dünyada ilahi mesajın gereklerini yerine getirmekle de sorumludur Kuran'a göre herkes kendi davranışından sorumludur Herkesin yaptığı iyilik kendi lehine, kötülük de kendi aleyhinedir

İnsanoğlu, şan ve şeref sahibi kılınmış, ona karada ve denizde gidebileceği vasıtalar ve güzel güzel rızıklar verilmiş, yaratıkların birçoğundan üstün kılınmıştır Aklıyla, konuşmasıyla, yazı, ilim ve sanat kabiliyetiyle, mizacını mutedil, suretinin güzel, boyunun dik oluşuyla, yerdekilere hakimiyeti, geçim vasıtalarını kolayca bulmasıyla insan diğer varlıklardan üstün yaratılmıştır Yapısında taşıdığı olumsuzluklar, sahip olduğu üstünlükler ve kendisine verilen kabiliyetleriyle insan, terbiyeye ihtiyaç duyan ve yücelmeye istidadı olan bir varlıktır Kuran'da tanıtılan insan, bir takım zaaflara sahip olmasının yanında, Allah'ın halifesi olmasının gerektirdiği görevleri yerine getirmeyi mümkün kılacak özelliklerle de donatılmıştır


(Kaynak: Dr Mehmet Şanver, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Dini Tebliğ ve Eğitim Açısından Kur'an'da İnsan Psikolojisi ve Özellikleri)