Kâbe’nin Târihi ve Kudsiyyeti

Lügatte “küp şeklinde nesne mânâsına gelen Kâbe, Kur’ânı Kerîm’de iki yerde zikredilmektedir Âyetlerde “elBeyt, elBeytü’latîk, elBeytü’lharâm, elBeytü’lmuharram, elMescidü’lharâm gibi muhtelif isimlerle de anılan Kâbe’ye halk arasında ekseriyetle “Kâbei Muazzama denilir1

Hazreti Âdem aleyhisselâm yeryüzüne indirildiğinde Mekke’de Beytullâh’ın bulunduğu yerde bir mâbed inşâ etmekle vazîfelendirilmişti2

Allâh Teâlâ şöyle buyurur:

????? ??????? ?????? ?????? ????????? ???????? ????????? ?????????? ??????? ??????????????

“Şüphesiz, âlemlere bereket ve hidâyet kaynağı olarak insanlar için kurulan ilk ev (mâbed), Mekke’deki (Kâbe)dir (Âli İmrân, 96)

Rasûlullâh sallâllâhu aleyhi ve sellem de Ebû Zer3 radıyallâhu anh’ın bir suâline cevap olarak yeryüzünde ilk inşâ edilen mescidin “Mescidi Harâm, ikinci inşâ edilenin ise “Mescidi Aksâ olduğunu beyan buyurmuştur4

Görüldüğü gibi Mekke vâdisi ilk insanla birlikte seçilip mukaddes kılınmıştır

Kâbe, Nûh Tûfânı’ndan sonra, uzunca bir süre kumlar altında kaldı Hazreti İbrâhîm, seneler sonra hanımını ve oğlunu bıraktığı Mekke’ye geldiğinde İsmâîl aleyhisselâm’a:

“–Rabbimin emri var Bir beyt inşâ edeceğiz Sen de bana yardım edeceksin! dedi

İsmâîl aleyhisselâm taş taşıdı, Hazreti İbrâhîm de beytin duvarlarını inşâ etti Makâmı İbrâhîm diye bilinen ve üzerinde İbrâhîm aleyhisselâm’ın ayak izi bulunan mermer de, Kâbe duvarları inşâ edilirken asansör vazîfesi gördü5

Âyeti kerîmede buyrulur:

?????? ???????? ?????????? ???????????? ???? ????????? ????????????? ???????? ????????? ?????? ??????? ?????? ?????????? ??????????

“Bir zamanlar İbrâhîm, İsmâîl ile berâber Beytullâh’ın temellerini yükseltiyor, (ve şöyle diyorlardı: ) «Ey Rabbimiz! Bizden bunu kabûl buyur; şüphesiz Sen işitensin, bilensin» (elBakara, 127)6

İbrâhîm aleyhisselâm, insanların Kâbe’yi tavâfa başlamalarına bir alâmet olsun diye Haceri Esved’i Kâbe’nin bir köşesine yerleştirdi

Rasûlullâh sallâllâhu aleyhi ve sellem’in bildirdiğine göre bu siyah taş, cennetten çıktığı zaman sütten ve kardan daha ak olduğu hâlde, insanların günahları, onun kararmasına sebeb olmuştur (Tirmizî, Hac, 49877; Ahmed, I, 307)7

Ayrıca câhiliye ve İslâm dönemlerinde birbiri ardınca meydana gelen yangınların, onu daha da siyah bir hâle getirdiği rivâyet edilir Nitekim bu siyahlığın sâdece görünen kısımda bulunduğu, Haceri Esved’in Kâbe duvarına gömülü kısmının hâlâ beyaz olduğu bildirilir

Mücâhid şöyle demiştir:

“Abdullâh bin Zübeyr radıyallâhu anh, Beytullâh’ı yenilemek için yıktığında Haceri Esved’e baktım; Beyt’in içinde kalan kısmı beyazdı

Karmatîler, yerinden söküp götürmüş oldukları Haceri Esved’i, hicrî 339 senesinde iâde ettiklerinde, yerine konulmadan önce Muhammed bin Nâfî elHuzâî onu incelemiş ve şöyle demiştir:

“Haceri Esved’i yerinden sökülmüş olduğu hâlde inceledim; siyahlık sâdece baş tarafındaydı, diğer tarafları ise beyazdı

Yine hicrî 1039 senesinde Kâbe büyük bir sel netîcesinde yıkılmıştı Yeniden inşâ edildiği esnâda orada bulunan İmâm İbni Allân elMekkî, inşaatın safhalarını izleyerek tafsîlâtıyla kaydetmiş ve Haceri Esved hakkında şunları söylemiştir:

“Haceri Esved’in Kâbe içinde örtülü kalan kısmının rengi Makâmı İbrâhîm gibi beyazdır…8

Kâbe’nin inşâsı tamamlanınca Hazreti İbrâhîm ve İsmâîl aleyhimesselâm, Allâh’a şöyle duâ ettiler:

???????? ???????????? ???????????? ???? ?????? ????????????? ??????? ?????????? ???? ????????? ???????????? ?????? ????????? ??????? ?????? ??????????? ?????????? ???????? ????????? ??????? ???????? ???????? ???????? ?????????? ???????? ??????????????? ?????????? ????????????? ?????????????? ??????? ?????? ????????? ?????????

“Ey Rabbimiz! Bizi Sana teslîm olanlardan kıl! Neslimizden de Sana itaat eden bir ümmet çıkar; bize ibâdet usûllerimizi göster; tevbelerimizi kabûl et; zîrâ tevbeleri çokça kabûl eden, çok merhametli olan ancak Sen’sin Ey Rabbimiz! Onlara, içlerinden Sen’in âyetlerini kendilerine okuyacak, Kitap ve hikmeti öğretecek, (nefislerini) tezkiye edecek bir peygamber gönder! Çünkü üstün gelen, her şeyi yerli yerince yapan yalnız Sen’sin! (elBakara, 128129)

Kâbe’nin inşâsı bittikten sonra, Allâh Teâlâ İbrâhîm aleyhisselâm’a bütün insanları hacca dâvet etmesini emretti:

????????? ??? ???????? ?????????? ????????? ???????? ??????? ????? ??????? ????????? ???? ????? ????? ???????

“İnsanları hacca dâvet et; yürüyerek veya zayıflamış binekler üstünde (uzak yollardan) her derin vâdiyi aşarak sana gelsinler (elHacc, 27)

Bu ilâhî tâlimat üzerine Hazreti İbrâhîm Ebû Kubeys Dağı’na çıkarak veya Makâmı İbrâhîm üzerinde yükselerek dört bir yana seslendi ve Allâh’ın, Kâbe’yi haccetmeyi insanlara farz kıldığını bildirdi9

İbrâhîm aleyhisselâm bu îlânı yaptıktan sonra Cebrâîl aleyhisselâm gelerek, kendisine Safâ ile Merve’yi ve Haremi Şerîf’in sınırlarını gösterdi, alâmet olmak üzere de birer taş dikmesini söyledi Daha sonra haccın bütün farîzalarını öğretti

Bundan sonra yakın ve uzak beldelerden ziyâretçiler Hicaz’a gelerek Beytullâh’ı ziyârete başladılar Kâbe mühim bir dînî merkez hâline gelerek bütün insanların teveccühünü kazandı

Öte yandan Kâbe, sâhip olduğu kıymet ve kudsiyyeti çekemeyen pek çok müşrik kavmin saldırısına da mâruz kaldı Yemen hükümdârı Ebrehe’nin menfur taarruzundan önceki asırlarda, putperest olan Yemen hükümdarlarından üçü daha Kâbe’yi yıkmak istemişti Bu taarruzlardan birisinde Hüzeyloğulları’ndan bâzı kimseler, Tübba’ı10 Kâbe’yi yıkıp oradaki hazîneyi alması için kışkırttılar Onu böylesi menfur bir taarruza sevk etmelerinin sebebi, Tübba’dan kurtulmak istemeleri idi Zîrâ Hüzeyloğulları, Kâbe’nin kudsiyyetine inanıyor ve târihî tecrübelere istinâden ona karşı yapılacak herhangi bir suikastin kesinlikle helâke sebeb olacağını çok iyi biliyorlardı

Kâbe’yi yıkmak için yola çıkan Tübba’ ve cemaati, yolda kuma saplanıp kalınca, Tübba’, maiyyetinde bulunan âlim kimselerin îkâzı ve irşâdı ile Kâbe’ye karşı beslediği kötü niyetlerden vazgeçti Beytullâh’a tâzim gösterip Mekke halkına da izzet ü ikramda bulunacağını ahdetti ve böylece helâk olmaktan kurtuldu11

Bu ve benzeri hâdiselerle Kâbe’nin Hak katındaki kadr u kıymeti zâhir olunca, buna bağlı olarak halk nazarındaki îtibârı da yükseldi Kâbe, Mekke ve Kureyşlilerin ilâhî muhâfaza altında oldukları inancı, Arabistan ahâlîsi tarafından benimsendi

Hazreti İbrâhîm’den sonra Beytullâh’ta ibâdet, putperestliğin başladığı zamâna kadar tevhîd esaslarına uygun bir şekilde devâm etmiştir Ancak Mekke’de putperestliğin yayılmasıyla berâber, müşrikler tarafından Kâbe’nin içine ve etrâfına birçok put dikilmiştir Buna rağmen Kâbe hiçbir zaman putlara izâfe edilmemiş, dâimâ “Beytullâh ismiyle yâd edilmiştir12

Mekke’nin fethinde, Kâbe’nin içindeki putlar tamâmen kırılıp atılmış ve Kâbe’nin içi dışı, Peygamber Efendimiz’in nezâretinde Zemzem’le yıkanmıştır O günden beri Kâbe, Kurban bayramının arefesinde Zemzem ve gül suyu ile yıkanıp temizlenir, misk ü amberle kokulanır ve örtüsü yenilenir

Câhiliye devrinde, müşriklerin çok kıymet verdikleri Muallakâtü’sSeb’a gibi edebî eserlerin ve müslümanlarla her türlü alâkayı kesme kararının yazılı olduğu boykot metni gibi mühim siyâsî vesîkaların Kâbe duvarına asılması, onun her cihetten büyük bir ehemmiyete sâhip olduğunu göstermektedir

Kâbe ile alâkalı, inşâ edildiği günden itibâren îfâ edilegelen birtakım husûsî vazîfeler vardı ki, bunları ilk zamanlar Hazreti İsmâîl yürütmüştü Ardından bu şerefli vazîfeler İsmâîl aleyhisselâm’ın oğluna geçmiş, sonra Cürhümîlere ve onlardan da çeşitli kabîlelere geçerek nihâyet Kureyş’e intikâl etmişti Daha sonra kurulan Mekke şehir devletinde de îtinâ ile yerine getirilen bu vazîfeler şunlardı:

Sidâne veya Hicâbe: Kâbe’nin perdedarlığı ve anahtar koruyuculuğu vazîfesi13
Sikâye: Hacılara tatlı su ikrâm etmek ve Zemzem kuyusu ile alâkalı vazîfe
Rifâde: Fakir hacılara yemek ikrâm etmek, onları barındırıp ağırlamak vazîfesi
Bu vazîfeleri deruhte etmek, en büyük şeref sayılırdı Bu hizmetler Asrı Saâdet’te Mekke’nin ileri gelen âileleri arasında paylaşılmıştı Hazreti Ömer, hilâfeti zamânında mezkûr hizmetler için tahsisât ayırmış, Hazreti Muâviye’den itibâren de bu işler bir nizâma konulmuştur Osmanlı idâresinde ise Kâbe hizmetlerine her yıl Haremeyn tahsisâtından pay ayrılmıştır



1 Kâbe, yaklaşık 1,5 metre genişliğinde olan temeller üzerine kurulmuştur Mekke civârından getirilen bazalt taşlarıyla yapılan Kâbe’nin duvarında muhtelif ebatlarda 1614 taş bulunmaktadır Doğu köşesinde, yerden 1,1 metre yükseklikte gümüş mahfaza içerisinde “Haceri Esved bulunur ki, tavâfın başlama ve bitiş noktasını işâret etmektedir Kâbe’nin doğudaki köşesine Rükni Haceri Esved veya Rükni Şarkî, kuzey köşesine Rükni Irâkî, batı köşesine Rükni Şâmî ve güney köşesine de Rükni Yemânî denir Kâbe’nin üzerine yağan yağmur sularının aktığı oluk (Mîzabı Kâbe), “Altın Oluk ismiyle bilinir Kâbe’nin kuzeybatı duvarı (Rükni Irâkî ile Rükni Şâmî arası)nın karşısındaki zeminden 1,32 metre yükseklik ve 1,55 metre kalınlığında yarım dâire şeklindeki duvarla çevrili yerin Kâbe’den itibâren ilk 3 metrelik kısmına Hatîm denir Hazreti İbrâhîm aleyhisselâm’ın yaptığı Kâbe binâsına bu kısım da dâhildi Kureyş tarafından Kâbe tâmir edilirken malzeme yetmediği için bu kısım dışarıda bırakılmıştı Geri kalan 5,46 metrelik kısım ise Hicri Kâbe, Hicri İsmâîl veya Hatîra diye isimlendirilir İbrâhîm aleyhisselâm, Hâcer vâlidemiz ve oğlu İsmâîl için buraya erâk ağacından bir gölgelik yapmıştı Hazreti Hâcer’le oğlu İsmâîl aleyhisselâm’ın Hicr bölgesine defnedildiği rivâyet edilir Tavâfın Hicr’in dışından yapılması vâcip görülmüştür Kâbe’nin kapısı, binanın kuzeydoğusunda zeminden 2,25 metre yüksekliktedir Duvarın, kapı ile Haceri Esved arasında kalan kısmına “Mültezem denir Kâbe’nin yüksekliği 14 metredir Mültezem tarafının uzunluğu 12,84 metre, Hatîm cihetinin uzunluğu 11,28 metre, Hatîm ile Rükni Yemânî arası 12,11 metre, Rükni Yemânî ile Haceri Esved arası 11,52 metredir Kâbe’nin içinde, tavanı tutan üç direk vardır Bunlar ortada, güneydeki duvardan Hatîm’e doğru sıralanırlar Kapıdan girince sağ tarafta tavana çıkan bir meren mevcuttur Merenin girişinde de bir kapı olup “Tevbe Kapısı olarak isimlendirilir Kâbe’nin iç duvarları ve tavanı ipekten mâmul yeşil bir örtü ile örtülür (Muhammed İlyâs Abdülganî, s 3366; Kâmil Mîrâs, Tecrid Tercemesi, VI, 1720)

2 Bkz Taberî, Târih, I, 124

3 Ebû Zerr Hazretleri’nin ismi, Cündeb bin Cünâde’dir ve Gıfâr kabîlesine mensuptur Bu sebeple Ebû Zerr elGıfârî diye meşhur olmuştur Müslümanların beşincisidir Zühd, takvâ, kanaat ve istiğnâ sâhibi bir kimseydi Bu sebeple Allâh Rasûlü’nün kendisine “İslâm’ın Îsâ’sı (Mesîhu’lİslâm) lakabını verdiği bildirilmektedir İslâm’ın yayılması için büyük gayret sarf etmiştir Dâimâ Hazreti Peygamber’in huzûrunda bulunur, ondan istifâde ederdi Öğrenme husûsunda büyük arzu ve iştiyak sâhibiydi Bilmediği her şeyi Rasûlullâh sallâllâhu aleyhi ve sellem’e sorardı Hazreti Ali onun için “ilim dağarcığı demiştir 281 hadîsi şerîf rivâyet etmiştir Hicrî 31 senesinde Mekke yakınlarındaki Rebeze’de vefât etmiştir Oradan geçmekte olan küçük bir grup cenâze namazını kılıp defnetmiştir

4 Bkz Buhârî, Enbiyâ, 10

5 Said Bektaş, Fadlu’lHaceri’lEsved ve Makâmi İbrâhîm aleyhisselâm, s 108; Muhammed İlyâs Abdülganî, s 7173

Bir rivâyete göre İbrâhîm aleyhisselâm daha sonra bu makâmın üzerinde yükselerek insanları hacca dâvet etmiştir (Said Bektaş, s 111) Allâh Teâlâ Makâmı İbrâhîm’in fazîletini bildirerek şöyle buyurmaktadır:

?????? ????????? ????????? ????????? ????????? ????????? ???????????? ???? ??????? ??????????? ????????

“Biz, Beyt’i (Kâbe’yi) insanlara toplanma mahalli ve emniyetli bir yer kıldık Siz de İbrâhîm’in makâmından bir namaz yeri edinin (orada namaz kılın)… (elBakara, 125)

6 Hâdisenin tafsîlâtı için bkz Buhârî, Enbiyâ, 9

7 Âlimler demişlerdir ki: Günahlar bir taşa bile bu derece tesir edip onu siyahlaştırabiliyorsa, kim bilir kalb üzerinde ne büyük ve ne dehşetli bir şekilde iz bırakır O hâlde günahlardan bütün gücümüzle sakınmamız îcâb eder

8 Bkz Said Bektaş, s 3638; Dr Muhammed İlyâs Abdülganî, s 43

9 Bkz Kâmil Mîrâs, Tecrid Tercemesi, VI, 2021; Said Bektaş, s 111

10 Tübba’: Yemen hükümdarlarına verilen sıfattır Pâdişah, hükümdar gibi mânâlara gelir

11 Bkz İbni Hişâm, I, 1920; Abdürrezzak, V,153

12 İnsanlar şirke saplanarak pek çok taşa ve ağaca tapmalarına rağmen, çok kıymet verdikleri Kâbe, Haceri Esved ve Makâmı İbrâhîm’e hiçbir zaman ibâdet etmemişlerdir Bu, Allâh Teâlâ’nın husûsî bir sıyânetidir

13 Kâbe’ye ilk defâ örtü örten kişinin İsmâîl aleyhisselâm olduğu bildirilir (Abdürrezzak, V, 154) İslâm târihinde Kâbe’nin örtüsü büyük bir hükümdar, halîfe veya Mekke vâlisi tarafından yaptırılırdı İç ve dış olmak üzere iki parça yaptırılan Kâbe’nin örtüleri 1517 yılında hilâfetin Osmanlılara geçmesiyle bir müddet daha Mısır’da dokunmaya devâm etmiş, Kânûnî devrinde iç örtüsü İstanbul’da dokunmuş, Sultan III Ahmed zamânında ise hem iç hem de dış örtü kumaşları İstanbul’da dokunmaya başlamıştır Devleti Aliyye tarafından dokunan en son örtü 1916 senesinde gönderilmiş, bu târihten sonra ise Şerif Hüseyin hareketi sebebiyle gönderilememiştir Daha sonra bir müddet Mısır’da dokunup gönderilen örtü, günümüzde Mekke’de tesis edilen husûsî bir fabrikada îmâl edilmektedir





Osman Nûri Topbaş