Hipnozun tarihçesi

Franz Anton MESMER (1734 - 1815)

Viyana Tıp Fakültesinde okurken, manyetizma ile ilgili görüşlerden haberdar olan Mesmer, 1765'de “Yıldızların ve Gezegenlerin İnsan Vücudu Üzerin­deki Fizyolojik Etkileri” isimli doktora tezini, astronomi ile tıbbı birleştiren kimi argümanlara dayandırmıştır. Bu tezde kişilerin, yıldızların tesiri altında yaşadığını, kâinatı dolduran manyetik bir akımın kişilere nüfuz ederek onların hastalanmasına ve sağlıklı kalmalarına sebep olduğunu ileri sürüyordu. Şayet bu man­yetik akım insan vücuduna eşit ölçüde dağılmışsa insan sağlıklı, istikrarsız dağılmış ise kişi hasta oluyordu.

Mesmer bu görüşlerin tesiri altında olduğu üzere devrin tıp otoriterlerinden Hofman'ın (1660-1741), Filozof Laibniz'in Monadlar görüşünü tıbba sokmaya çalışan vitalist teorisinden de etkilenmiştir.

Bu arada Cizvit papazı Hell, zati mıknatısların uygunlaştırıcı tesirine inandığı ve tedavi edilecek kişi organlar biçiminde mıknatıslar üreterek kişi tedavi etmeyi denediğinden Mesmer' in doktora tezi ile pek ilgilendi. Ve ona birkaç mıknatıs gönderdi. Birinci sefer kalbinden şikâyetleri olan bir kişi üzerinde mıknatısla tedavi gerçekleştirerek parlak bir sonuç alan Mesmer; madem ki, mıknatıstaki akım vücuda geçip orada kalıyor, o halde bu akımı vücuda sindirip, eller ile akıtarak kullanmak ve şifa vermek mümkündür diye düşünmeye başladı. 2. hasta­sı Viyana'nın en ünlü tabiplerinin tedavi edemediği, Baron Hareczky idi ve yemek borusu darlığından rahatsızdı. Onu da muvaffakiyetle tedavi ettikten sonra Mesmer' in şöhreti birdenbire arttı ve 1778'den itibaren hastalarını yeni tekniğiyle tedavi etmeye başladı. Böylelikle, bu tarih itibariyle Animal (canlı) Manyetizm doğmuştu!

Parlak muvaffakiyetleri nedeniyle Mesmer'i çekemeyen meslektaşları çoktu ve bu kıskançlıklar nedeniyle ahir Viya­na'yı terk etti. Bu terk edişte bardağı taşıran son damla, İmparatoriçe tarafından himaye edilen, kör olmasına karşın nispeten yetenekli bir piyanist olan Theresa Paradi' nin tedavisiydi. O devrin Avrupa'sının en ünlü tabipleri, Therasa'nın rahatsızlığına göz hudutları felci teşhisi koymuş ve bir deva bulamamışlardı. Histerik bir körlüğü olan bu kızı Mesmer tedavisine aldı ve kızcağız yavaş yavaş görmeye başladı. Bu vaka Teresa'nın pederinin günümüze kadar gelen yazılı hatıra kayıtlarından ayrıntılı olarak tespit edilmiştir. Başarıyı duyan saray hekimi Van Stoerk ve ünlü göz mütehassısı Wenzel kıskançlıklarının tesiriyle kızın anasını, şayet Theresa düzgünleşirse impa­ratoriçenin vermekte olduğu ödeneği keseceğini söyleyerek korkuttular. Nihayet, kızını Mes­mer'in tedavisinden alıkoymak isteyen ana ile reddeden kızı arasında geçen dramatik bir sahnede kızın suratında patlayan bir tokat sonucu, kızcağız tekrar görmez oldu ve kendisini muayene eden tabipler de Mesmer' in başarısızlığını ilan edince Mesmer de Viyana'yı terk etti.

Paris'e gelen Mesmer, Vendome meydanındaki bir otelde büyük, bir daire Kiralayıp, fakülte doktorlarından Deslon ile bir arada orayı muayenehane haline getirdi ve süratle yayılan şöhretinin akın akın koşturduğu hastalarını tedaviye başladı. Fransa'nın muayyen başlı kentlerinde «Societe del'harmarie» ismi verilen manye­tizma dernekleri kuruldu. Nihayet sene 1874 Kral XVI. Louis, bu bahsin ilmî olarak araştırılması için bir komite kurulmasını emretti ve derhal bir değil, iki komite kuruldu.

1. encümen Mesmer ile görüşemediğinden sair manyetizörleri inceledi. İlimler Akademisi Üyeleri ve Tıp Fakültesinden kimi profesörlerin oluşturduğu bu encümenin raporu olumsuz oldu. 2. yarkurul Tıp Akademisi tarafından oluşturuldu ama sonuç tekrar birebirdi. Komite raporlarından sonra her şey ve herkes birden Mesmer'in aleyhine dönüverdi. Hele manyetizma ile tedavi edilmiş bir hastanın, açık teşekkürü gazetelerde yayınlandığı sırada ölüvermesi, alay ve hakaretleri son noktaya çıkardı. Hezimetin bütün acılarını yaşayan Mesmer, ufukta toplanan büyük Fransız İhtilali'nin de bulutlarını hissederken Fransa'yı terk etti, İsviçre'ye yerleşti ve ömrünü yoksul hasta­lara bakmaya adayarak 15 Mart 1815 de Mersebourg' da hayata gözlerini yumdu.

Markiz De Puysegur

A. Mes­mer'in talebelerinden olan Markiz de Puysegur öğretmeninin yolunda çalış­malarına devam ederken, bir gün tesadüfen bir çobanda uyurgezerlik hali yarattığını­ fark etti. Elleriyle hastanın ağrıyan noktalarına dokunarak çobanın manyetik sistemini olağana getirmeye çalışıyordu. Bu sırada mütemadi hastanın gözlerinin içine bakıyordu. İki üç dakika sonra kişi kendisini Puysegur'un kollarına bırakmıştı. Bu manyetizmadan büsbütün farklı bir durumdu. Hareketsiz duran hastanın bir mühlet sonra yürüdüğünü, konuştuğunu ve sorulan sorulara yanıt verdiğini gördü. Kişi tüm gürültüye, bağırmaya, çağırmaya rağ­men uyanmıyordu. Güya bir uyku içindeydi. Puysegur hastanın sahiden uyumadığını, söylenenleri anlayıp karşılık verebildiğini fark ettiğinden, hastasıyla memnunluk verici şeyler üzerine konuşarak bu hususta olumlu telkinler vermeye başlamıştı. Bir müddet sonra uyanan kişi külliyen düzgünleşmiş bir halde ve sevinç içindeydi. Konuşmaları ise hiç hatırlamıyordu.

1784 Mayıs ve Haziran aylarını bu türlü tecrübelerle, 10 kimseyi yapay uyurgezer haline koymakla geçiren Puysegur, bu hali alışılagelmiş uyurgezerliğe benzettiği için, yapay uyurgezerlik hali olarak isimlendirmişti. Bu fenomenin keşfi ile Manyetizm tarihinde yeni bir çığır açılmış oluyordu.

Puysegur' un bu keşfinden sonra 1787'de Petetine, 1813'de Deleuze yapay uyurgezerlikle ilgili kitaplar yayınladılar. Yapay uyurgezerlik yine dikkatleri üzerine çekince 1825 yılında Fransız Tıp Akademisi mevzuyu tekrar görüşme gereği hissetti. Daha evvelce Mesmer aleyhine verilmiş olan kararın iptaline karar vererek; manyetik tesirleri kabul ettiğini açıkladı.

Dr. John Elliotson manyetizma ile 1837'de ilgilenmeye başladı. Lakin bu davranışı resmi makamlarca kabul görmedi. Durum bu türlü olunca John Elliotson, üniversitesinden istifa etti. Manyetizma çalışmalarına devam eden J. Elliotson 1843'te Zoist isimli bir mecmua çıkardı.

Hindistan'da, Kalküta'da Dr. James Essdaile, Zoist mecmuasını okuyarak bahisle ilgilenmeye başladı ve 1845'de başladığı manyetik anestezi ile ameliyatlarına 1851'e kadar devam etti. Bu vakit aralığı içinde binlerce ameliyatı muvaffakiyet ile bitirdi. Lakin 1851'de memleketi İskoçya'ya döndüğünde yaptıklarına kimseyi inandıramadan öldü.

Bu arada kimyasal anestezi tekniklerinin gelişmesiyle birlikte (1844; azot oksit, 1846; eter) manyetizmin ameliyat maksatlı tasarrufu giderek azaldı.

DR. JAMES BRAID

Dr. James Braid, usta manyetizörlerin bir sahne gösterisini çok yakından takip ederken, manyetize edilen kişinin gözlerinin sabit olması dikkatini çekti. Kendi kendine bu yapay uyurgezerlik halinin insanın göz hudutlarını yormakla mümkün olabileceğini düşündü. Ve bunu denemeye kadar verdi. Yakınları üzerinde yaptığı çalışmalarda kişilerin bakışlarını parlak bir objeye yönlendirdi ve onların gözlerini yormaya çalıştı. Bir müddet sonra birebir uyku halinin oluştuğunu gördü. Bu duruma Grekçe uyku manasına gelen Hypnos (1841) ismini verdi. Dr. J. Braid sayesinde yapay uyurgezerlik halinin çok kolay bir biçimde elde edilebileceği gösterilmiş oldu. Daha sonra Braid, hipnozun uyku olmadığının farkına vardı, ancak isim öylece kaldı.

1842 yılında Dr. J. Braid' in Britanya Tıp Topluluğuna teklif ettiği hipnoz gösterisi reddedildi. 1843 yılında Dr. Braid Nevrohypnology isimli yapıtını yayınladı. Ancak Britanya Tıp Topluluğu bu ürünü önemsemedi ve alaya aldı. Tekrar de hipnoz ismi Braid'in çalışmalarının, kendisinden evvelkilerin çalışmalarından ayrılmasını sağladı. Braid'in kabul edilmiş ve muhafazakâr bir tıp kompetanı olması ve ilmî yaklaşıma değer vermesi, bir mühlet sonra İngiltere'de hipnozun birinci sefer hürmet duyulan bir konuma yaklaşmasını sağladı.

Manyetik akım olmadan hipnotik durumun oluşturulabileceğini birinci kez savunan kişi Braid'dır. O, hipnozitörün kimseyi sırf telkin yoluyla etkilediğine inanıyordu. Bu nedenle hipnozun, hipnozu gerçekleştiren kişinin saklı, sihirli güçlerine değil; kişinin telkine yatkınlığına bağlı olduğu sonucuna varmıştır. Bu nedenle Braidizm olarak bilinen hipnotik pratiğinde, kendisi münasebetli telkinleri verirken, hastalarından bir noktaya odaklanmalarını istiyordu.

Jean Martin CHARCOT

Fransız nörolog Jean - Martin Charcot hadiseye daha değişik bir açıdan bakıyordu. Hipnotize edilen insanları kesinlikle açık yahut zımnî histerik kişiliğe sahip beşerler olarak kabul ediyordu. Ona nazaran hipnotize olabilmek anormal bir had yapısının eseriydi. Alışılagelmiş bireylerin hipnotize edilemeyeceğini belirtiyordu. Bu görüşü ile Charcot çağdaş hipnoz görüşünün bir kesimi haline gelmese de, bu kademe saygın bir tıp otoritesinin hipnozu araştırmaya paha bulması, hipnozun saygın ve kabul edilebilir hale gelmesinde değerli ekleri olmuştur.

LIEBEAULT ve BERNHEIM (NANCY EKOLÜ)

Braidism' in tesiri, yıllar sonra Braid'in kitabını okuyan bir Fransız köy doktorunun uğraşlarıyla Fransa'da kendini hissettirdi. Liebeault isimli bu doktor, Braid'in sabit bakış tekniğine lafla telkini de ustaca katarak yirmi yıl boyunca hipnotizmayı muvaffakiyet ile kullandı. Bu teknikle gerçekleştirdiği tedaviden para da almıyordu. Mevzuyla ilgili kitabını yayınladığı hengam fakat bir nüsha satıldı. Arkadaşları bile onunla ve çalışmalarıyla alay ediyordu. Bu alaya alış, Profesör LIEBEAULT Bernheim'in, onun bir şarlatan olduğunu belirtmek için bir makale yazmasına kadar vardı.Hatta bir gün Bernheim, siyatik ağrılarından şikayetçi bir hastasının kendi­sinin haberi olmadan Liebeault tarafından tedavi edildiğini duyunca, kızdı ve gidip ona haddini bildirmeye karar verdi. Fakat Bernheim her şeyden evvel bir bilim adamıydı ve Liebeault ile bir konuşma ve hipnotizma tekniklerini yakından görünce, fikirlerini değiştirdi. Böylelikle meşhur bir profesör, kolay bir köy hekimi­nin tedavi metodunu kabul ederek onunla çalışmaya başladı. Ve bu teknikle 10.000 kişi tedavi ettiler.

Liebeault ve Bernheim, hipnozun yalnızca telkin sonucu ortaya çıkan bir hal olduğunu ilan ederek Charcot ve ekolüne karşı cephe aldılar. 1886'da Bernheim, Telkin Tedavileri isimli kitabını yayınladı. Fransa'nın en ünlü tabiplerinden biri olarak hipnoterapiye yönelmesi epey büyük bir olumlu tesir yarattı. Bernheim ve Liebeault, Nancy Hipnotizma Mektebini kurdular. Öncelikle onların gayretlerinden ötürü hipnoz bütün Avrupa Kıtası'nda tabipler ve psikologlar tarafından büyük ölçüde kabul edildi. BERNEHEIM

Emile COUE

Troyes'li genç eczacı 1885 yılında Liebeault ile birinci defa kar­şılaştı. 28 yaşındayken yaptığı bu görüşme hayatının akışını değiştirecekti. Liebeault yal­nızca bir taşra hekimiydi. Gösterişçi ve hırslı değildi. Telkin fenomenini birinci defa açıkça gözler önüne se­ren ve neredeyse mucizelere imza atan da oydu. Son olarak Nancy'ye yerleşmişti. Burada, sonradan onun fikirlerini dün­yaya tanıtmış olan mekteplisi Bernheim'i bulmuştu. Emile Coue, Liebeault'un deneylerinden kimilerine katıldıktan sonra hipnotik telkinler üzerine çalışmalara ve pratiklere koyulmuştu. Kısa vade geçmeden bunun içerdiği potansiyelleri kavramıştı. Bir vade tek tek hastalar üzerinde Liebeault'un hipnotik tekniğini uygulamış, daha sonra toplu telkin tedavisine yönelmişti. Coue kendisine tedavi için başvuranları şezlonglara yatırıp, koltuklara oturtmuş, onları derin bir hip­notik uykuya daldırmaktan yavaş yavaş vazgeçerek, hasta­larında hafif bir gevşeme durumunu sağlamakla yetinmiş, etki­li bir lisanla hastaların tümüne birden seslenerek, onları telkin yoluyla şifaya kavuşturmaya çalışmıştı. Lakin Coue hasta­larına telkinlerde bulunmakla kalmamış, çalışmalarının tartı noktasını, onları kendi kendine telkin tekniğini uygulayacak formda eğitmek üzerinde toplamıştı. İşte Coue tekniğinin büyük ehemmiyeti de buradan gelmiş ve bu noktada küçümsenmeyecek ileri bir adım oluşturmuştu.

Coue1922'de “Bilinçli Kendi Kendine Telkin Yoluyla Kendine Hakimiyet”, 1923'te “Telkin Ve Kendi Kendine Telkin Nasıl Uygulanır?”, yeniden 1923'te “Tekniğim: Amerikan İzlenimleri “ isimli ürünleri kaleme almıştır.

Sigmund FREUD

Sigmund Freud, görkemli meslek ömrüne hipno­zu öğrenerek başladı. Fransa'ya gelmeden evvel bile, Avustur­yalı nöropatolog Breuer'in ortaya attığı olgunun doğruluğuna inanmıştı. Breuer, hipnoz aracılığıyla, Bertha Pappenheim isminde his­teri hastası bir genç kızı tedavi ediyordu. Böylelikle, diyalog yo­luyla geçmişe dönüş düzenlemesini bulacaktı.

Genç, epeyce şık, çok zeki olan bu kız, çok cepheli huzursuzluklar, besinlerden tiksinme, organların kasılması, kendinden geçme üzere belirtiler gösteren ağır bir sinirsel histeriye tutulmuştu... Hipnotizmayla girdiği trans içinde genç kız konuşmaya başladı; Breuer onu kendisi­ne güvenmesi için yüreklendiriyordu.

Hekim şaşkınlık içinde, Bertha'nın her sinirsel nevroz be­lirtisinin bir heyecanla ortaya çıkmış olduğunu ve hasta, duygu­sal ikazın nedeni hadisesi yine yaşarken kaybolduğunu sap­tadı. Breuer bu tekniğe; Yunanca, 'ruhun arındırılması, ya da ferahlatılması' mealine gelen 'katarsis' ismini verdi.

Uyanma durumunda genç kız, öteki hastalarda da olduğu üzere, hastalık belirtilerinin nasıl doğduğunu, aralarındaki bağ­lantıyı ve omurundaki rastgele bir etkiyi söyleyemiyordu. Hipnoz durumunda ise, genç kız araştırılan kontakları çabucak buldu. Freud, bu bulguya derhal inandı. Hipnoz bilinç seviyesini in­diriyordu. Böylelikle, bilinçaltında saklı hisler yüzeye çıkıyor­du. Kişi geri dönüşle, derinliklere biriktirilmiş anıları tekrar yaşıyor, belirtiyi süpürerek kendini bağımsız kılıyordu.

Freud'un psikanalizi yaratmaya yönelmeden evvel, hipnotiz­maya gösterdiği merakı saptamak ilgi caziptir. O çağda, yeniden de uyanma durumunda genç kızın kayıtsızca içini dökebildiğine Freud inanıyordu. Psikanalitik yaklaşım Freud'un şunları yazmasıyla belirginleşiyor: Tedavinin hedefi, yanlış yollara girmiş duygusal yükü, bir diğer deyişle oraya saplanıp kalmış genç kızı, içinde ilerleyebileceği olağan yollara­ aktarmaktır.

Freud, Hayatım ve Psikanaliz isimli kitabında hipnoz altın­daki süreçlerini anlatırken coşku içindedir: “Paris'te, hipnotizmanın hastalar üzerinde belirtileri ortaya çıkarmak ve sonra da bunları silmek için sakıncasız kullanıldı­ğını görebilmiştim... telkin benim esas çalışma aracım ol­du... üstelik hipnoz aracılığıyla çalışma göz kamaştırıcıydı... insan birinci sefer kendine has güçsüzlüğünü aşmış olmanın duy­gusunu özümsüyordu; mucize yaratan olma ismine övgü doluy­du.” Bu anlatım, şahsen Freud'un kendisini çözümlemek isteyen biri için verdiği örnektir.

Freud, tekrar de çok geçmeden hipnoza sırt çevirdi. Bunun ayrıntılı münasebetlerini onun kendinden din­leyelim: “Bir gün çalışma yaparken, uzun devrandan beri kuşkuya düştüğüm şey kendini bana direkt sahihe gösterdi. O gün en yumuşak başlı hastalarımdan bir genç kızı, geçmiş neden­lerden kaynaklanmış acılı buhranlarını bitiren hipnoz duru­mundan çıkarıyordum. Hastam uyanınca, kollarını boynuma doladı. Bu hadisesi ferdî dayanılmazlığıma bağlamayacak kadar soğukkanlıydım. Artık, hipnozun gerisinde tesirli olan gizemli öğeyi düşünüyordum. Onu gidermek ya da en azından yalıtmak bölgesine, hipnozdan vazgeçmeliydim.”

Freud, böylelikle yan değiştirici olguyu buldu. Dostu Breuer de ona, Bertha Pappenheim ile buna emsal bir macera geçirdi­ğini itiraf etti. Hoş hastası uygunlaşınca, sırf aşkını ilan et­mekle kalmıyor, ona istemeden sorumlusu olduğunu öne sürdü­ğü hayali bir gebeliğin tüm belirtilerini sergiliyordu.

Ruhsal mekan değişim korkusu, Freud'u hipnoza sırt çevirme­ye yönelten etkenlerden biridir; hipnozun inatçı gizemliliği 2. neden olabilir. Freud hastanın kişiliğine gerçek bir yağma uygulayan sihirsel bir hareket saydığı hipnozlu telkine düşman kesiliyordu artık. Üstelik tahminen de asıl neden Freud'un bu tekniğe hükümran olamayışıydı. Şayet Freud güzel bir hipnotizmacı olsaydı; psikanaliz bugün tahminen 'hipno-analiz' olarak daha erken bir periyotta var olacaktı.

1891'de İngiliz Tıp Cemiyeti hipnozun tabiatı ve kıymetini araştıracak bir komite görevlendirdi. Araştırmanın ahir hazırlanan raporda hipnoz fenomenin gerçek olduğu ve tedavi sürecinde hipnozun tasarrufunun da tatmin edici bulunduğu belirtildi. Hipnozun parti emeliyle kullanılmasının yanlışsız bulunmadığı da belirtildi. Lakin soruşturmanın olumlu sonuç­larına karşın; hem Britanya'da hem de Britanya dışında hip­noza olan ilgi azalmaya devam etti. Bilhassa de Freud'un bu yaklaşımı bırakması hipnozu büyük ölçüde geriletti. Pek az is­tisna hariç, hipnozun tasarrufu, yine şarlatanların, parti yerküresinin ellerine düştü; bu da onunla ilgilenme konusunda bilirkişileri ürküttü.

Bir numara Yerküre Savaşında savaş nevrozlarının süratli bir halde güzelleştirilmesi muhtaçlığı ortaya çıkıncaya kadar hipnoza olan il­gide bir canlanma olmadı. Hipnoterapi bu yerde pahasını ka­nıtladı ve tekrar dikkatleri üstüne çekti. Birinci çalışmaların birçok hekimler tarafından yürütülmüş olsa da, 20. yüzyılda psikoloji biliminin gelişmesi, hipnozu ilmî inceleme altına alma süre­cinde psikologların rolünü arttırdı.

Bu bahisteki birinci çağdaş ki­tap 1933'te Clark L. Hull (1884–1952) tarafından yazıldı: “Hipnoz ve Telkine Yatkınlık: Tecrübi Bir Yaklaşım” Hull'ın klasik kitabının yayınlanmasını takiben literatür süratle genişlemeye başladı ve bugüne kadar da bu türlü devam etti. 1953'te İngiliz Tıp Cemiyeti, görevlendirdiği bir komitenin ra­porunda, hem fizikî hem de ruhsal bozukluklarda hipno­zun tasarrufunu resmen onayladı. Amerikan Tıp Cemiyeti de bu onayı üç yıl sonra verdi.