Finans Kuruluşları ve Faiz

MODERN FİNANS PİYASALARI son derece karmaşık, kavranması güç mekanizmalardır Özellikle, Kur’an’ın emriyle, hem haksızlık yapmaktan, hem de haksızlığa uğramaktan kaçınan bir Müslüman için, ortada katmerli bir güçlük olduğu muhakkaktır Bu zorluğun aşılmasında; faizin ne olduğu, çeşitleri, faiz yasağının gerekçesi, faizin kaynağı gibi hususlar yanında, modern finans müesseseleri nezdinde faizli ve faizsiz işlemlerin incelenmesi de yararlı hatta elzemdir
TİCARÎ BANKALAR
Ticarî Bankaların temel faaliyet konusu malûmdur: Mevduat adıyla topladığı ödünç kaynakları kişilere ve şirketlere kredi olarak verirler Yani faizli para ticareti yaparlar; bunun genel anlamda dinen caiz olmadığı açıktır Ancak bu konuyu ilerde fertler açısından ve daha ayrıntılı bir biçimde irdeleyeceğiz
Bankaların para transferi, dış ticarete aracılık, teminat mektubu gibi çok önemli başka faaliyetleri de vardır ve bu işlerinde faiz yoktur Bizce, bu işlemlerin şer’en bir mahzuru olamaz Sözkonusu hizmetler ülkemizde Özel Finans Kuruluşlarınca da verilmektedir
DÖVİZ BÜROLARI
Yasayla döviz alım satımı yaparlar Yapılan işin faizle en ufak ilgisi olmayıp İslamî açıdan hiçbir mahsurlu yönü görülmemektedir
FAKTORİNG ŞİRKETLERİ
İç piyasa satışları veya ihracattan doğan 90 güne kadar vadeli alacakları iskonto eden kamudan ruhsatlı şirketlerdir Para ticareti dışında faaliyette bulunmaları yasaktır Faktoring muamelelerini İslâmiyet’le bağdaştırmanın imkânı yoktur
FORFAİTİNG ŞİRKETLERİ
Makine ve ekipman ihracatından doğan alacaklara orta ve uzun vadeli finansman sağlayan şirketlerdir İhracatçının alacağı bir poliçede somutlaştırılır ve ithalatçı bankanın kefaletiyle garantiye alındıktan sonra Forfaiter şirket tarafından iskonto edilir Ayrıca, komisyon da alınır Tüm masraflar ithalatçıya yüklenir Batılı ülkelerin gelişmekte olan memleketlere pahalı makine satmak için icat ettikleri bir malî araçtır
Forfaiting işlemi, bütünüyle faiz yasağı kapsamına dahildir
FİNANSAL KİRALAMA (LEASİNG)
Yatırımlara orta vadeli finansman sağlayan bir malî sistemdir Leasing şirketi, yatırımcının (müşteri) ihtiyacı olan makine ve ekipmanı satın alarak müşterisine kiralar
Leasing şirketi, müşterisi durumundaki yatırımcıdan kira bedeli tahsil eder Sonuç olarak, finansal kiralama şirketi, satıcı firma ve yatırımcı arasındaki ilişkide faiz yoktur Kira bedellerinin tayininde ekonomideki enflasyonfaiz oranının etkili olması doğaldır, ancak sonucu değiştirmez
Dolayısıyla, normal leasing işlemleri kanaatimizce faiz yasağına girmez
Ancak, leasing şirketlerinin esas faaliyet konularına girmemekle beraber “satın alma ve geri kiralama (buy and lease back) şeklinde bir işlemleri daha vardır Bunda, nakdi finansmana ihtiyacı olan yatırımcıdan sahip olduğu makine, teçhizat veya binayı leasing şirketi peşin parayla satın alır ve eş anlı olarak yatırımcıya kiralar Böylece, müşteri ihtiyacı olan nakde kavuşur ve bunu taksitler hâlinde geri öder
Görüldüğü gibi, burada leasing şirketi aslında bir bankacılık muamelesi yapar İslâmî literatürde “Iyne Satış deyimiyle ifade edilen böyle bir alışveriş tamamen muvazaalı bir nakdi kredi işlemidir ve haramdır
HİSSE SENEDİ BORSASI
Belli bir cesamet, ciro, kârlılık vs gibi kriterleri karşılayan şirketlere ait pay senetlerinin alınıp satıldığı ortamdır Hisse senedi alan yatırımcı, o şirketin kârından temettü geliri elde eder Ayrıca, elindeki senedin borsadaki değerinin yükselmesi halinde, alışsatış fiyat farkından dolayı kâr sağlar Ancak satın alınan hisse senedi fiyatının düşmesi de mümkündür Bu durumda senedini nakde çeviren yatırımcı için zarar sözkonusudur
Şirketler “halka arz işlemiyle hisselerini borsada halka pazarlar Böylece öz kaynak niteliğinde ve sonsuz vadeli kaynak sağlarlar Ülkemizde bazı büyük kamu kuruluşları dahil belli düzeye gelmiş firmalar, faizli banka kredisinin alternatifi olarak giderek borsaya açılmayı tercih ediyorlar Firmaların iflasında önemli rol oynayan faizli ticari banka kredisine kıyasla bu tür finansmanın gerçekten sağlıklı bir yöntem teşkil ettiği kuşkusuzdur
Borsa yatırımcısı bir müslümanın titizlenebileceği husus, hissesini alacağı şirketin faizle ilişkisidir Ancak bunun da çözümü vardır ve kolaydır Şöyle ki;
a) Şirketlerin iş konuları unvanlarından bile bellidir Bu bağlamda para ticareti yapan banka ve faktöring şirketlerini diğerlerinden ayırmak kolaydır
b) Borsa şirketleri kanunen Borsa İdaresine aylık, üç aylık ve yıllık bilanço ve gelirgider tablolarını verirler Bu mali tablolar her borsa şirketinde bulunur Şirketlerin kredi kullanıp kullanmadığı gelirgider tablosuna bakarak anlaşılır
Bu ayıklamayı da yaptıktan sonra, borsada hisse senedi yatırımının faiz yasağıyla ilgili hükümler bakımından sakınca içermediğini rahatlıkla söyleyebiliriz
EMTİA BORSASI
Pamuk, mısır, buğday, kakao, kahve gibi tarım ürünleriyle bakır, alüminyum, petrol gibi hammaddelere ait vadeli kontratların alınıp satıldığı borsalardır Emtia borsasında kontrat bugün yapılır, ancak paranın ödenmesi ve malın tesliminin ilerideki bir tarihte yapılması öngörülür Kontratın borsadan alındığı tarihle vade tarihi arasında o malın fiyatı piyasada inip, çıktıkça kontratın değeri de yükselir veya düşer Bu durumda yatırımcı elindeki kontratı sattığında kâr veya zarar eder Aynı kontrat vade gelene kadar defalarca alınır satılır Vadeli kontrata para yatıran bir yatırımcı sadece kontratındaki malın pazar fiyatı yükseldiği için, hiçbir gayret göstermeden hak etmediği bir kazanca kavuşur Tersi olduğunda yani söz konusu malın fiyatı düşünce zarar eder Bunlar sonucu sıfır olan işlemlerdir Diğer bir deyimle, ne kadar kâr edilmişse, aynı miktarda zarar da edilir Bir yatırımcı ne kadar kazanmışsa, başka bir yatırımcı o kadar zarar etmiştir
Görüldüğü gibi emtia borsalarında muameleler gerçek bir ihtiyacı karşılamaya dönük olmayıp, kumar niteliği ağır basan işlemlerdir Özellikle, borsa endeksindeki değişikliklere göre yatırımcısına kazandıran ve kaybettiren endeks kontratlarında kâğıt üzerinde dahi bir mal yoktur; yani kumar aleni oynanır
Emtia borsası, ilk kez iki asır önce ABD’de tarım ürünlerindeki fiyat belirsizliğini ortadan kaldırmak amacıyla müstahsil ve tüccarın ortak gayretiyle kuruldu Ancak daha sonra amacından saparak, saptırılarak neredeyse tamamen spekülatif işlemler merkezi haline geldi Ülkemizde İzmir Vadeli İşlemler Borsası resmen kurulmuş olup, çok yakında vadeli kontrat alım satımına başlanacaktır
İnsanların kurumsal bir çatı altında ve Kur’andaki ifadesiyle; “haksızlık yaptıkları ve haksızlığa uğradıkları emtia borsası işlemlerinin dinimizce caiz olmadığı açıktır
SİGORTA ŞİRKETLERİ
Hayatın çok çeşitli tehlikelerine karşı, toplu katılım esasına göre teminat sağlayan kuruluşlardır Aslında güvenceyi temin eden, ödedikleri primlerle katılımcılardır Sigorta şirketi organizatör durumundadır Çok geniş bir uygulama alanına sahip olan sigorta işlemlerini konumuz açısından daha iyi anlayabilmek için gruplandırmak suretiyle incelemek uygun olur
Sosyal Sigortalar Kurumu, BağKur ve Emekli Sandığı; kamu kuruluşu olarak, çalışanlara aktif iş hayatı boyunca sağlık hizmeti verirler Ayrıca, emeklilere hem sağlık hizmeti hem de maaş bağlar, yetim, dul, harp gazilerine de maaş verirler Sosyal devlet amacına yönelik olarak çalışan söz konusu kuruluşlara üye olmak mecburidir
Kanaatimce, bu kuruluşlara üye olmak ve bunlardan maaş ve sosyal yardım görmekten dolayı Müslümanların rahatsız olması gereken hiçbir husus yoktur
Dış Ticaret işlemlerinde (ithalat ve ihracat) nakliye sigortası yapılması fiilen zorunludur Şöyle ki; sigorta yapmadan yurt dışına mal göndermek imkânsızdır İthalatta ise, genellikle mal nakil vasıtasına yüklendikten itibaren alıcı tarafından sigorta teminatı sağlanmalıdır Özetle, dış ticaret yapan bir Müslüman iş adamının sigortadan kaçınması mümkün değildir İşin zorunluluk tarafı bir yana, ülkeler arasıda mal hareketine yol açan dış ticarette sigortanın yararlı hatta gerekli olduğu kanaatindeyiz
Trafik mâli mesuliyet sigortası, otobüs koltuk sigortası, tüpgaz sigortası vs ile, ülkemizde yeni başlatılan deprem sigortaları zorunlu sigortalardır Yasa koyucunun Kamu Yararını gözeterek mecburi kıldığı bu sigorta türleri şer’en bir sakınca oluşturmazlar
Yangın, hasar, kasko, doğal afet sigortaları “koruma sağlayan sigortalardır ve bunlar hakkında genel bir kural vazetmek yerine, her olayı teker teker ele almak daha sağlıklı sonuca varmamızı kolaylaştırır Örneğin, bir fabrika sadece sahibinin serveti değil, bir çok işçi, memur, mühendisin aileleriyle beraber maişetini temin ettiği bir üretim platformudur Ayrıca, devlete vergi ödeyerek tüm topluma maddi katkı sağlar Böyle bir kuruluşun sermayedar tarafından yangına, hasara, doğal afetlere vs rizikolara karşı teminat altına alınması hiç kimseye haksızlık getirmez, aksine fabrikayla direkt veya dolaylı ilgili olan herkese yarar sağlar
Öte yandan, birikimli hayat sigortası ve bireysel emeklilik sisteminde (BES); katılımcı fertlerin, en az 10 yıl olmak üzere, umumiyetle 3035 yıllık periyotlarla ödedikleri primler çeşitli fonlarda değerlendirilir Buna karşılık, belli süreyi dolduran (en az 25 yıl) üyelere maaş bağlanır Kamu güvenlik kuruluşlarında olduğu gibi, sağlık hizmeti vs gibi sosyal yardımlar söz konusu değildir İştirakçilerden alınan primlerle sermayeleşen fonlar, bu parayı çoğunlukla yerliyabancı faizli enstrümanlarda değerlendirir Üyelerden giriş aidatı, yönetim gideri adı altında oldukça yüksek meblağlar tahsil edilir Bu şirketlerin muazzam kârlara ve cesâmete ulaşması en az üyelerini düşündükleri kadar kendilerini de kolladıklarının kanıtı olsa gerektir Uluslararası finans kapital deyimiyle anılan dev fonların önemli bölümü emeklilik fonlarından meydana gelir
Böyle bir şirkete iştirak eden yatırımcı; her ay kendi kazancından tasarruf ederek, geleceğini bizzat emniyete almak yerine, bunu ağır bedel ödeyerek emeklilik şirketlerine yaptırmış olur Bu saygı duyulması gereken kişisel bir tercihtir Ancak bu tercihin bir zaruretten doğduğunu kabûl etmek olanaksızdır
Bu açıklamalarımız ışığında, faiz konusunda hassas bir Müslümanın özel emeklilik şirketlerinden uzak durması, bizce normal bir davranıştır
Her birinin çalışma sistemlerini ve faiz ile olan ilişkisini kısaca özetlediğimiz bu finans kuruluşlarını, daha geniş bilgiler içeren müstakil yazılar halinde incelemeye gelecek aylarda devam edeceğiz Bu konuda okuyucularımızın talep ve sorularını da bekleriz
Sami Uslu, Zafer Dergisi