Faydacılık

Faydacılık
Faydacılık Nedir
Faydacılık Ne İşe Yarar


Felsefede Faydacılık, hem iyinin teorisi hem de doğrunun teorisidir İyinin teorisi olarak faydacılık refahcıdır (welfarist) İyi en fazla faydayı sağlayandır ve burada fayda zevk, tatmin veya bir nesnel değerler listesine gore tanımlanır Bir doğru teorisi olarak ise faydacılık neticecidir (consequentialist) Doğru hareket bir şeyin uygulanabildiği olcude gercek olduğu savına dayandırılmıştır Buna gore eğer bir olgu ya da goruş pratikte uygulanabiliyorsa ve başarı veriyorsa o şey mekanizmaları tartışılmaksızın doğru kabul edilmelidir, tersi durumda da yolunda gitmeyen şey araştırılmaksızın cope atılmalıdır Ampirizm ile yakın alakası olan bu felsefi akımı teorik duşuncenin tam tersi olarak nitelemek yanlış olmayacaktır

Faydacılık ilk olarak 18 yuzyıl İngiltere'sinde Jeremy Bentham ve diğerleri tarafından one surulmuştur Fakat Epikur (Aipikuros) gibi antik Yunan filozoflarına kadar geri gidilebilir İlk kez ortaya atıldığında iyi en fazla insana en fazla mutluluğu getiren şey olarak tanımlanmıştı Ancak daha sonra Bentham iki farklı ve birbiri ile celişme potansiyeli olan kavram icerdiğinden birinci kısmı atıp sadece “en buyuk mutluluk prensibi demiştir

Hem Bentham'ın hem de Epikur'un formulasyonu hedonistik nedenselliğin farklı tipleri olarak duşunulebilir cunku hareketlerin doğruluğunu sebep oldukları mutluluğa gore olcuyorlardı ve mutluluğu zevkle tanımlıyorlardı Ancak Bentham'ın formulasyonu ferdi olmayan bir hedonizmdi Epikur'un kişiyi en mutlu eden şeyi yapmasını tavsiye etmesine karşılık Bentham herkesi en mutlu yapacak şeyi yapmayı uygun goruyordu

John Stuart Mill Utilitarianismisminde unlu (ve kısa) bir kitap yazmıştır Mill bir faydacı olmasına rağmen butun zevklerin aynı değerde olmadığını ileri surmuştur “Mutsuz bir Sokrat (Sokrates) olmak mutlu bir domuz olmaktan yeğdir sozu bu goruşunu anlatır

Faydacılığı eleştirenler bu goruşun birkac problemi olduğunu soylemişlerdir Bunlardan biri değişik insanların faydalarının karşılaştırılmasının zorluğudur İlk faydacıların coğu mutluluğun felisifik hesap (felisific calculus) ile sayısal olarak olculebilip karşılaştırılabileceğine inanıyorlardı ama pratikte bu hicbir zaman yapılamadı Değişik insanların mutluluğunun kıyaslanmasının sadece pratikte değil prensipte de mumkun olmayacağı ileri surulmuştur Faydacılığın savunucuları bu problemin iki kotu secenek arasında karar vermek zorunda kalan herkesin karşılaşabileceği bir problem olduğunu soyleyerek karşılık vermişlerdir Bir milyar insanın olmesiyle bir kişinin olmesinin aynı derecede kotu olduğunu soyleyemiyorsanız bu problemi utilitaryanizmi red etmek icin kullanamazsınız demişlerdir

Faydacılık sağduyu ile celiştiği icin de eleştirilmiştir Orneğin kişi kendi cocuğunun hayatı ile iki yabancının hayatını kurtarmak arasında secim yapmak zorunda kaldığında kendi cocuğunu kurtarmayı sececektir Ama faydacılar iki yabancıyı kurtarmanın gelecekte daha fazla potansiyel mutluluğa sebebiyet vereceğinden tersini tercih etmeyi destekleyeceklerdir

Bu akımın bir şey uygulanabildiği olcude doğrudur şeklindeki savı ise hicbir teorik mekanizmanın tartışılmasına izin verilmeden bir şey ozden yoksun olduğu halde başarılı bile olsa kabul gorduğunden eleştirilmiştir Sozgelimi birbirinden farklı seceneklere sahip bir soru hicbir bilgi sahibi olmayan kimse tarafından rastgele ama doğru yanıtlandığında faydacılıga gore o şey artık mutlaklık kazanmıştır Bu kişinin bilgili eğitimli ya da zeki olması pek de onemli unsurlar değildir Tersi durumda da cok iyi eğitimli ve yetenek sahibi kişiler toplumda iyi statulere erişemediğinde onların gerizekalı ya da cahil olarak damgalanmaları bu akım yuzundendir Kısacası faydacılıkta onemli olan oz değil bicimdir, olayların teorik akışı onemsizdir mutlak olan daima pratik başarı olarak kabul edilir

Daniel Dennett kararlarımızı yonlendirmek icin faydacılığın kullanmasının sınırlarını belirlemek icin Three Mile adasını ornek olarak kullanır Bu nukleer santraldaki kaza iyi mi yoksa kotu bir şey miydi? Bu kaza bircok kişi tarafından nukleer enerji politikasına yaptığı etkiler yuzunden yararlı olarak gorulmekteydi (neticede Cernobil kadar kotu bir kaza değildi) Dennett faydacılık acısından tum kanıtları tartıp bir karara varmak icin hala daha erken (aradan gecen 20 yıla rağmen) olduğunu soylemektedir

Burada soz edilen sıkıntılardan kurtulmak icin faydacılığın değişik ceşitleri ortaya atılmıştır Faydacılığın geleneksel şekli en fazla fayda getiren hareket en iyi harekettir diyen hareket faydacılığıdır Buna alternatif ise en iyi hareket en fazla faydayı sağlayacak kuralın emrettiği harekettir diyen kural faydacılığıdır

Orneğin bir kişi yalan soylerse en fazla faydayı elde edeceği bir durumda olsun Hareket faydacılığına gore en doğru hareket yalan soylemektir Ama genel kural olarak doğruyu soylemek o kişiye daha fazla fayda sağlayacağını kabul edersek kural faydacılığı acısından doğruyu soylemek gerekmektedir