Eylemlerde Kip ve Kişi konuları

Eylemler konusu, Eylemlerde kip, Eylemlerde birey,
Eylemlerin özellikleri, Eylemlerin kullanılışları

Eylemler (Fiiller) : Meslek, oluş, hareket, durum ve kılış gösteren; zaman ve kişi eklerine tarafından çekimlenebilen; zaman ve kişi ekleriyle çekimlenmesi halinde cümle içinde yüklem görevi üstlenen sözcüklere eylem (fiil) denir


bak, sus, büyü, ağla, koş

Geldim koparıyoruz

Gel (eylem kökü) kopar (eylem gövdesi)

di (vakit eki) yor (süre eki)

m (1 Tekil kişi eki) uz (1 Çoğul kişi eki)

Eylemler, varlıkların yaptıkları hareketlerin niteliklerine ve özelliklerine göre, şu gruplara ayrılarak incelenir :

Iş ve Kılış Eylemleri : Öznenin kendi iradesiyle bir nesne üzerinde gerçekleşen ve bu eylemden nesnenin etkilendiği bütün eylemler işkılış anlamlıdır


Bayan gömleği ütüledi

Açtırmak, yıkamak, kesmek

Oluş Eylemleri : Gerçekleşmeleri özneye tabi olmayan, doğal bir başkalaşım içinde kendi kendine olan, nesne almayan bütün eylemler oluş anlamlıdır Misal : Adam en ince ayrıntısına kadar yaşlanmıştı

Paslanmak, büyümek, çürümek

Hareket Eylemleri : Muhakkak bir enerjinin, öznenin hareketlenmesine veya yer değiştirmesine yönelik olarak harcandığı ve nesne almayan bütün eylemler hareket anlamlıdır


Bugün parkta uzun uzun yürüdüm

Yüzmek, gitmek, kaçmak

Şart Eylemleri : Öznenin kendi sitemiyle gerçekleştirdiği, daha fazla içinde bulunduğu durumu gösteren ve bir hareketsizlik belirten bütün eylemler koşul anlamlıdır Koşul eylemleri de nesne almaz

Burada biraz dinleniyorum

Yatmak, ağlamak, üzülmek

Işkılış eylemleri, nesne aldığı için bu eylemler geçişlidir Oluş, koşul ve hareket eylemleri genellikle nesne almazlar bu nedenle geçişsizdir

Eylemlerin bir bölümünün meslekkılış, oluş ve şart bildirmesi, cümledeki kullanımına bağlıdır


Çocuk kapıyı açtı (işkılış)

Bütün çiçekler açtı (oluş)

Eylemlerde Zaman : Eylemin içinden geçtiği, geçmekte olduğu ya da geçeceği süre “vakit olarak adlandırılır Süre kavramı, birey kavramıyla birlikte eylemi adlandıran ve biçimlendiren esas öğedir

Geçmiş Süre : Eylemin sözden önce gerçekleştiğini belirten zamandır


Gitti, gitmiş önce eylem, sonradan anlatış

Şimdiki Süre : Eylemle anlatışın benzer anda gerçekleştiğini gösteren zamandır

bakıyor, geliyor eylemle anlatış aynı anda gerçekleşir

Gelecek Vakit : Önce anlatışın, sonradan eylemin gerçekleşeceğini bildiren zamandır
bakacak, anlatacak önce söz, sonra eylem

Geniş Süre : Eylemin kesintisiz ya da genellikle yapıldığını belirten zamandır
okurr, çalışır kesintisiz veya çoğunlukla yapılır

Eylemlerde Birey : Eylemin kim tarafından yapıldığını, kiminle ilgili olduğunu belirten algı kişi (şahıs) denir Kişi kavramı, eylem kök ve gövdelerinde kip eklerinden daha sonra eklenir Eylemlerde üç temel birey vardır Bunlar tekil ve çoğul olarak kullanılabilir

BIREY
TEKİL
ÇOĞUL
AÇIKLAMA
MISAL

I
Ben
Biz
Sözü Söyleyen
Okudum

Okuyoruz

II
Sen
Siz
Sözü Dinleyen
Gelirsin

1 Gelirsiniz

III
O
Onlar
Hakkında Konuşulan
2 Biliyor

Biliyorlar


Üçüncü tekil kişi eki yoktur Üçüncü tekil kişinin anlatımında eyleme yalnızca kip eki getirilir (bitti, gitmiş, oturuyor)

Eylemlere gelen kip eklerine göre kişi ekleri de farklılaşabilir


Yapıyoruz (I Çoğul kişi eki)

Bekledik (I Çoğul kişi eki)

Eylem Adları : Dış dünyadaki her varlığın ve her kavramın bir adı olduğu gibi eylemlerin de bir adı vardır Eylem kök ve gövdelerine getirilen “mak (mek), ma (me), ış (meslek) ekleri geldikleri eyleme isim verip eylem adı oluştururlar Eylem adı durumundaki bu sözcüklere ad eylem (mastar) adı verilir


Buradan gitmek istiyor

Bu saatte gitmeye kalkma

Oraya gidişimiz baskı oldu

Eylemlerde Kip : Eylemlerin meslekkılış, hareket ve durumu anlatabilmek için haber ve dilek kipleriyle birlikte kişi ekleriyle çekimlenmesine kip denir


Otur eylem kökü

Oturacaksın çekimli eylem

Otursan çekimli eylem

Çekimli eylemler dört biçimde kullanılabilir:

Olumlu biçim çalıştım

Olumsuz biçim çalışmadım

Soru biçimi çalıştım mı?

Olumsuz soru biçimi çalışmadım mı? *