Edebi Sanatlar Hakkında Genel Bilgi

Edebi Sanatlar nelerdir
Söz Sanatları Nelerdir

Yazınsal Sanatlar Hakkında Genel Data

Anlayış renk katmak, anlamı güzel ve etkin kılmak, zenginleştirmek amacıylaşiirlerde ve düzyazı türlerinde kullanılan laf sanatlarıdır Günümüz edebiyatlarında sözü etkin kılmanın bir arabulucu olan bu sanatlar, Divan edebiyatında ustalığın temel ölçütlerinden biri sayılmıştırBiz bunlardan, günümüz edebiyatında da kullanılanları, dolayısıyla da sınavlarda karşımıza çıkabilecek olanları tanıyacağız

Edebi sanatları üç esas kümede inceleyebiliriz:

A) MECAZ KAVRAMA DAYALI SANATLAR

Mecaz (Değişmece) Mecazı Mürsel (Düzdeğişmece) Teşbih (Benzetme) İstiare (Eğretileme) Alegori (Değinmece) Tanı (Kişileştirme) İntak (Konuşturma) Tariz (İğneleme)

B) HAKIKI KAVRAMA DAYALI SANATLAR

Tezat (Karşıtlık) Tevriye (İki anlamlılık) Mübalağa (Mübalağa) Hüsni talil (Hoş neden bulma) Tenasüp (Uyarlama) TecahülI arif (Bilmezlikten gelme) İstifham (Soru sorma) Terdit (Şaşırtma) Telmih (Anımsatma) Leff ü neşr (Seri yorumlama) Tedriç (Dereceleme) Tekrir (Yineleme) Rücu (Geriye dönüş) Irsâli mesel (Atasözü söyleme) Kat (Kesme)

C) SÖZE (SESE) DAYALI SANATLAR:

Cinas (Sesteşlik), Seci (Içuyak), İştikak (Türetme), Akis (Çaprazlama), krostiş, Lebdeğmez (Dudakdeğmez), Aliterasyon (Ses Yinelenmesi)

Yukarıda sınıflaması yapılan sanatlar yüzyıllardan beri edebiyat eserlerinde kullanılmış, kimi zaman bunlar anlatımın bir aracı değil, amacı durumuna gelmiştir Bilhassa, Divan şiirinde bu sanatların çok yoğun ve kompleks biçimde kullanıldığını görüyoruz
Bugün de konuşmalarımızda, gazete ve dergi yazılarında, sanatsal eserlerde duygu ve düşüncelerin, haberlerin, istek ve özlemlerin daha iyi, açık ve fiziksel biçimde; kimi süre daha süslü ve abartılı olması için yazınsal sanatların bir kısmına başvuruyoruz

1)TEŞBİH(BENZETME)

Sözü daha etkili duruma getirmek için aralarında ilgi yer alan iki unsurdan güçsüzü olanı dinç olana benzetmektir
Benzetmede dört öğe bulunur:
a)Benzenen b)Benzetilen
c)Benzetme Yönü d)Benzetme Edatı
Bu öğelerin kullanılıp kullanılmaması açısından da üç değişiklik benzetme vardır:


Çocuk tilki gibi açıkgöz biriydi
Minik yavrucak elma gibi kıpkırmızı yanaklarıyla gülücükler saçıyordu
Eş
Bizim de kalbimizi kımıldatır yerinden
Toprağa diz vuruşu dağ gibi zeybeğin
Binalar kale gibi olduğundan içeri
Btilen Bnen BE
girilemiyordu
Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?
Btilen Byen
Karısına yıllardan beri cehennem hayatı yaşattı
Btilen Byen
Muavin,yolculara: Pamuk eller cebe!
Btilen Byen

diye bağrıyordu

2İSTİARE(EĞRETİLEME)

Benzetmenin belli başlı unsuru olan benzeyen ve benzetilenden sadece biri kullanılarak yapılır
a)Açık İstiare:Benzeyenin bulunmayıp sadece benzetilenle yapılan istiaredir
b)Kapalı İstiare:Benzetilenin bulunmayıp sadece benzeyenle yapılan istiaredir

Bir hilal uğruna ya rab ne güneşler batıyor (Aİ)
Ay,altın ağaçlardan yere damlıyordu(Kİ)
Açtım avucumu altına tuttum
Ülkemizde üniversiteden mezun olmuş o kadar fazla fidan bundan böyle meslek de bulamıyor(Aİ)
Bahar gelince bir ağızdan şarkılar söyler kuşlar(Kİ)
Bugün gökten inciler yağıyordu(Aİ)
Galatasaray,Fenerbahçe kalesine gol yağdırdı(Kİ)
Genç adamın sözleri,kızın yüreğini yakıyordu(Kİ)
Sanat,özgürlük bir ortamda zirve atar(Kİ)
Kurban olam,kurban olam,
Beşikte yatan kuzuya(Aİ)


3)KINAYE

Bir sözü ayrıca gerçek ayrıca de mecaz anlamda kullanmaktır
Dikkat:Kinayede daha çok mecaz anlam kastedilir
Mum dibine ışık vermez
Hamama giren terler
Taşıma su ile değirmen dönmez
Yuvarlanan taş yosun tutmaz
Alev düştüğü yeri yakar
Yaptığı hatayı anlayınca yüzü kızardı

4)MECAZI MÜRSEL(AD AKTARMASI)

Benzetme maksat güdülmeden bir sözün ilgili olduğu başka bir söz yerine kullanılmasıdır
İşe alınman için dün şirketle görüştüm(İnsan)
Yarın sınıfı 9H sınıfı yapacak(Öğrenci)
Toplantıya Milliyet gazetesinin kuvvetli kalemleri de geldi(Yazan)
Nihatın golüyle tüm stat ayağa kalktı(Seyirci)
O evine çok bağlı bir insandır(Ailesi)
Bu olay üzerine tüm köy ayaklandı(Halk Müziği)
İstanbul'dan kalkan uçak hemen şimdi Adana'ya indi(Havalimanı)

5)TANI(KİŞİLEŞTİRME)

İnsan dışındaki canlı cansız varlıklara insan özelliği kazandırmaktır
Her teşhiste bununla birlikte kapalı istiare vardır
Güzel gitti diye pınar ağladı
Menekşeler külahını kaldırır
Bir sarmaşık uyanıyordu uykusunda
Geriniyordu bir eski duvarın sıvasında
Toros dağlarının üstüne,
Ay un eledi bütün gece
O çay ağır akar,bezginlik mu bilmem,
Mehtabı hasta mı,solgun mu bilmem
Aheste çek kürekleri mehtap uyanmasın,
Eskici dükkanında asma saat,
Çelik bir şal atmış omuzlarına
Yalnızlığın okşadığı kalbime,yağmurlar gücenmiş,
En hoş türküyü bir kurşun söyler
Bu akşam güz ne kadar serin,
Geceyi hasretle zaman

6)İNTAK(KONUŞTURMA)

İnsan dışındaki varlıkları konuşturmaktırHer intak sanatında tani sanatı vardır;fakat her teşhiste intak sanatı yoktur
Deniz ve Mehtap sordular seni: Neredesin?
Maymun şunu izah etmek istemişti fikrince:
Boşa gitmez kötüye bir suç oluşturan verilince
Dal bir gün dedi fakat tomurcuğuna:
İçimde kanayan yara gibisin
Ey benim sarı tamburam!
Sen ne için inilersin?
İçim oyuk,derdim büyük
Ben onunçün inilerim
Ben oysa toz kanatlı bir kelebeğim,
Minicik gövdeme yüklü Kaf dağı
Adam elini uzattı,bütün onu koparacağı sırada menekşe: Bana dokunma!diye bağırdı

7)TECAHÜLİ ARİF

Anlam inceliği oluşturmak için herkesçe aşina bir gerçeği bilmiyormuş gibi aktarmalıdır
Şakaklarıma kar mı yağdı ne var?
Benim mi Allahım bu çizgili yüz
Sular mı yandı,neden tunca benziyor misket?
Geç ayrım ettim taşın sert olduğunu
Gökyüzünün başka rengi de varmış,
Su insanı boğar,ateş yakarmış
Şu karşıma göğüs geren,
Taş bağırlı dağlar mısın?
Saçların dalgalı,badana mı sürdün?
Gelmiyorsun artık,bana mı küstün?
İçimde kar donar,buzlar tutuşur,
Yağan ateş midir,kar mıdır bilmem

8)HÜSNİ TA'LİL
Sebebi bilinen bir olayın meydana gelişini,reel sebebinin açık havada diğer,güzel bir nedene bağlamadır
Gül bahçesi sevgiliden haber geldiği için
Süslendi ve hoş kokular süründü
Mahrum diye bahçemde çiçekler açmıyor bak
Senin o gül yüzünü bakmak için
Sana güneş görmek için doğuyor
Benim kaderime ve yalnızlığıma
Irmaklar bile ağladı
Rüzgar gökte bir gezinti,
Üşürüz her akşam vakti,
Ne sıcak vücutlar gitti,
Toprağı ısıtmak için
Güller kızarır utancından o gonca gül gülünce
Sümbül bükülür kıskancından kakül bükülünce
Bir an önce görülsün diye Akdeniz,
Toroslarda ağaçlar hep çocuk kalır
Toros dağlarının üstüne
Ay, un eledi bütün gece

9) ABARTMA (MÜBALAĞA):

Sözün etkisini sağlamlaştırmak için bir şeyi olduğundan daha çok ya da olduğundan daha az göstermektir
Manda yuva yapmış söğüt dalına,
Yavrusunu sinek kapmış
Alem sele gitti gözüm yaşından
Bir ah çeksem dağı taşı eritir,
Gözüm yaşı değirmeni yürütür
Bir gün gökyüzüne otursam,
Evlerin tavanlarını birer birer açsam
Sıladan ayrıyım,gözümde yaşlar,
Sel olup taşacak bir gün içten
Sana olan aşkım dağı taşı eritir,
Gözümdeki yaşlardan bir deniz olur
Ben oysa toz kanatlı bir kelebeğim,
Ufacık gövdeme yüklü Kaf dağı
Sekizimiz odun çeker,
Dokuzumuz alev yakar
Kaz kaldırmış başın bakar
Kırk gün oldu ,kaynatırım kaynamaz
Sana gizli gelmeyecek makberi kimler kazsın?
Gömelim gel seni tarihe desem,sığmazsın
Bir of çeksem karşıki dağlar yıkılır

10)TEZAT (KARŞITLIK)

Aralarında ilgiden dolayı,birbirine zıt kavramları bir arada kullanmaktır

Ağlarım anı geldikçe gülüştüklerimiz
Niçin böyle düşman görünürsünüz,
Yıllar yılı arkadaş bildiğim aynalar?
İçimde kar donar,buzlar tutuşur,
Yağan ateş midir,kar mıdır bilmem
Sana çirkin dediler,düşmanı oldum güzelin
Yükseğinde büyük namlı karın var,
Alçağında mor sümbüllü bağın var
Gülmek ol,goncaya münasiptir,
Gözyaşı Dökmek bu,dili hazine gerek
Karlar etrafı bembeyaz bir karanlığa gömdü

11) TEVRİYE (AMACI GIZLEME)

İki öbür anlamı olan bir sözcüğün bir dize veya beyitte iki anlamının da kullanılmasıdır
Tahir Efendi bize kelp demiz (Tahir:özel ad)
İltifatı bu sözde zahirdir
Maliki mezhebim benim zira
İtikadımca kelp Tahirdir


Bu kadar letafet çünkü sende var,
Beyaz gerdanında üstelik ben gerek

O güzel yüzün benli de,
Göğsün niye bensiz?
Sonsuz kalan bu kubbede hoş bir sada imiş,
Ben yarime gül demem,yarim bana gülmedi

Beyefendi ailenin güneşi,sen de ayısın

Sen gittin yaslara büründü cihan,
Soluyor dallarda gül dertli gözü yaşlı

Şu köpek leşi de şurda fuzuli,
böylece içerlediysen tut kıçından
Vur yere de çıksın içindeki ruhi

12)TELMİH (HATIRLATMA)

Laf arasında herkesin bildiği bir olaya ya da kişiye dikkat çekici etme sanatı
Sadakatsiz Aslıya yol bildiren bu,
Keremin sazına yanıt veren bu
Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor teshidi,
Bedrin aslanları oysa bu dek şanlı idi
Ekmek Leyla oldu bire dostlarım,
Mecnun olup ardı sıra giderim
Şu Boğaz harbı nedir?Var mı ancak dünyada eşi?
En buluş orduların yükleniyor dördü beşi
Yırtarım dağları enginlere sığmam taşarım
Gökyüzünde İsa ile,
Tur dağında Musa ile ,
Elindeki asa ile,M
Çağırayım Mevlam seni

13)TARİZ (TAŞ ATMA)

Bir kişiyi iğneleme,bir konuyla alay etme veya sözün tam tersini kastetmedir
Müftü Efendi bize kafir demiş
Tutalım ben ona diyem müselman
Fakat varıldıktan ruzı mahşere,
İkimiz çıkarız orda yalan
Bu ne kudret fakat elifbayı okur ezbere
Tahir Efendi bize kelp demiş,
İltifatı bu iddiaya göre zehirdir,
Maliki mezhebim benim zira,
İtikadımca kelp Tahirdir
Bir nasihatım var zamana uygun,
Tut sözümü yattıkça yat uyuma,
Meşhur bir kelamdır sen kazan sen ye,
El için gereksiz yere yanma
o kadar akıllı ancak bütün sınıfları çift dikiş gidiyor

14)TEKRİR

Anlatımı kuvvetlendirmek için bir sözü sıkça bitmiş etmektir
Beni bende demen,ben değilim,
Bir ben vardır,bende benden öte

Söz ola kese savaşı,
Laf ola kestire başı,
Laf ola oğlu aşı,

Yağ ile bal ede bir söz

Ben güzele güzel demem,
Hoş benim olmayınca

Seni tanımadan önce ben,ben değildim,
Seni tanıdıktan daha sonra fiilen bensizliğin sensizliğin olduğunu anladım

Gece midir insanı hüzünlendiren,
Yahut insan mıdır hüzünlenmek için, Geceyi bekleyen?
Gece midir seni bana düşündüren?

Yoksa ben miyim seni dikkate almak için,
Geceyi bekleyen?


15)TENASÜP (UYMA)

Kasıt yönünden birbiriyle ilgili sözcükleri bir arada kullanmaktır
Deli eder insanı bu dünya,
Bu gece,bu yıldızlar,bu koku,
Bu tepeden tırnağa çiçek açmış ağaç

Artık demir olmak günü gelmişse zamandan,
Meçhule dışarı giden bir gemi kalkar bu limandan (Yahya Kemal Beyatlı)

Arım,balım,peteğim,
Gülüm,dalım,çiçeğim,
Bilsem ama öleceğim,
Tekrar seni seveceğim,

Güller kızarır o gonca gül gülünce,
Sümbül bükülür kıskancından kalül bükülünce

Bu akşam ışık olduk,renk olduk,ses olduk,
Her Tarafta kışla olduk,asker olduk,tüfek olduk

16)LEFF ÜNEŞR

Bir dizede iki ya da daha fazla kavramdan bahsettikten sonradan diğer dizede onlarla ilgili tanımlama yapmaktır
Bakışların kasırga,
Duruşun sakin su,
Biri alabora eder,
Biri boğar

Gönlümde ateştin,gözümde yaştın,
Ne diye tutuştun,ne diye taştın

Ben bir sedefim,sen nisan bulutu,
Ver damlaları,al dairesel inciyi

17)İSTİFHAM(SORU SORMA)

Anlatımı daha etkili ayla getirmek için cevap alma amacı gütmeden soru sormaktır
Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? (Mehmet Akif Ersoy)
Şakaklarıma kar mı yağdı ne var?
Benim mi Allahım bu astarlı yüz? (Cahit Sıtkı Tarancı)
Sana bakımlı gelmeyecek makberi kimler kazsın?
Şu karşıma göğüs geren
Taş bağırlı dağlar mısın?
Hangi deli bana zincir vuracakmış?Şaşarım!
Her gün bu değin hoş mi bu deniz?
Böyle mi görünür gökyüzü tekrar tekrar?

18)TEDRİC

Birbiriyle ilgili kavramların bir derece gözetilerek sıralanmasıdır
İki asker,mızrak mızrağa,kılıç kılıca,hançer hançere vuruşmaya başladı
Makbar,makber değil;bir türbe,türbe yok;bir mabet,mabet yok;bir küre,küre değil;bir ölümsüz uzay


19)HAYKIRMA (SESLENME)

Şiddetli duyguları,heyecanları coşkun bir seslenişle anlatmadırDaha fazla ay,ey,hay,ah ünlemleriyle yapılır
Ey mavi göklerin beyaz ve kızıl süsü! (Arif Nihat Asya)
Ey benim sarı tamburam!
Sen ne için inilersin?
Çatma kurban olayım ey nazlı hilal!

20)CİNAS

Yazılışları aynı,anlamları ayrı sözcüklerin bir arada kullanılmasıdır
Niçin kondun a bülbül kapımdaki asmaya
Ben yarimden ayrılmam götürseler asmaya

Göl kıyısındaki sazların arasında bir saz sesi geliyordu

Kara gözler,
Sürmeli kara gözler,
Gemim deryada kaldı,
Gözlerim kara gözler

Kalem böyle çalınmıştır yazıma,
Yazım kışıma uymaz,kışım yazıma

Böyle bağlar,
Yar başın böyle bağlar,
Gül açmaz,bülbül ötmez,
Yıkılsın böyle bağlar

21) ALİTERASYON

Dize ya da mısrada armoni oluşturacak şekilde,benzer sesin veya hecenin tekrarlanmasıdır
Eylülde melül oldu gönül soldu lale
Bir kaküle meyletti gönül geldi bu ülkü
Seherde seyre koyuldum semayı deryayı
Kara toprak içinde kara karıncayı karanlık gecede görür
Beyaz gerdanında bundan başka ben gerek

22) SECİ

Düz yazıda cümle içinde yapılan uyağa denir
İlahi,kabul senden,ret senden;şifa senden,tasa senden İlahi,iman verdin,daim eyle;ihsan verdin,kaim eyle
Ten cübbesi çak gerek,gönül evi temiz gerek
Ey gönlümün nuru,gönüllerin süruru!
De gül idim ben sana mail sen ettin aklımı zail (Fuzuli) *