Türkiye'nin en güncel forumlardan olan forumdas.com.tr'de forumda aktif ve katkısı olabilecek kişilerden gönüllü katkıda sağlayabilecek kişiler aranmaktadır.
iltasyazilim
FD Üye
Akhunlar
Akhun Devleti
Büyük kısmı Volga'dan batıya geçen Hunlar'dan, Güney İran'a ve Batı Afganistan'a inen bir bölük olduğu tahmin edilen Orta Doğu Hunlarının bari Ak Hun (Eftalit) devleti hanedan ailesi ile hakim zümresini teşkil ettikleri ileri sürülmüş; ya da bu devlet Töleslerden Chaoché'lere (Kaokü uygurların ataları) alt Hua kolu mensuplarının Cungary bozkırlarından Horasan bölgesine geçerek, 5 asrın ortalarına Içten bir siyasi teşekkül haline gelmesi ile ilgili görülmüştür
Hun Tarihinin bu noktası epeyce karanlık bir görüş taşımaktadır hakimiyetini Hazar kıyılarından Kuzey Hindistan'a, Afganistan'a İç Asya'ya dek genişleten bu kavmin veya kavimler topluluğunun, dağıtılmış vesikalarda birbirinden bambaşka adlarla anılması durumu daha da karıştırmakta gibidir Vaktiyle Ed Chavannes, Yetaların neşet ettiği Hua (Hoa) topluluk adı ile Hunkelimesinin yakın ilgisi bulunduğunu düşünmüş ve J Marquart, türlü adlarla zikredilen bu kavmin, Priskos'taki Kidarita'lardan (Sasani İmparatorluğu hududunda, Kafkaslar'da oturan Hunlar) ibaret olduğunu ileri sürmüştü Bizanslı tarihçi Theophanes'e (8 asrın 2 yarısı) kadar Ephtalitadı, Sasani İmparatoru Peroz'u (Firuz 459484) mağlup eden Hun hükümdarı Ephtalanos'tan alınmıştır Bu adın, sahiden, Eftalit paraları üzerinde görülen Hephthalkhion olduğu ve birinci kelimenin sülale adını, ikincisinin de kavim ismini gösterebileceği bildirilmiştir
üstelik, İskenderiyeli Kosmas Indikopleustes (545549 arası) ile Bizans tarihçisi Prokopios'un (545550 arası) eserlerinde ve eski Hind vesikalarında benzer kavimden Ak Hunlar (Bizans: Devkhoi Ounni; Hind: ŞvetaHuna) diye bahsedilmiştir 520 yılında, Ak Hun – Eftalit hükümdarını ziyaret eden Çinli seyyah Song Yün'ün notlarından, bu kavmin Hunlarla akrabalığı anlaşılıyordu 5 asrın ilk yarısında Sasanilerle çarpışan Ak Hun hükümdarı, Khakanunvanını taşıyordu ve Afganistan bölgesindeki Ak Hun prensinin unvanı da Teginidi
Bölge yerli halkının İrani asıldan olduğu şüphesizdir Ak HunEftalit meselesi, son zamanlarda, bilhassa K Czegledy'nin geniş araştırması ile, oldukça açık sözlülük kazanmış görünüyor Buna tarafından, tarihi gelişme, 350 yıllarında Altaylar havalisinden batıya dürüst eğilim eden büyük göç hareketi ile ilgilidir İç Asya'da, Hun idaresinden sonra iktidara gelen Sienpilerin yerine kurulan büyük Juanjuan devletinde Uar ve Hun adlarında iki kabile grubu, 350'lerde, meçhul bir sebeple o devletten ayrılarak, bugünkü Güney Kazakistan bozkırına gelmiş; buranın eski Hun halkını Volga'ya doğru ittikten (Avrupa Hunları) az sonradan güneye yönelerek, Afganistan'ın Toharistan bölgesine inmişti
367'ye Içten, buradaki eski Kuşan (Büyük Yüeçi) ülkesine hükmeden Kidaritahanedanını (olanak İran asıllı) da Baktria'ya (Belh havalisi) süren bu İç Asyalı kütle, söylendiği gibi, Uar ( Avar) ve Hun kabileler birliği idi Bu birlik, daha sonra Kangkü (ÇuMaveraünnehir) ve Sogd'un (Semerkand ve havalisi) hakimleri olarak, (Çince'deki Hiungnu ve Avrupa dillerindeki Hun şekilleri arasında mahalli söylenişlere kadar bazı minik değişiklikler gösteren) yukarıda sıraladığımız adlar aşağı anılmıştır hakimiyetini, batıda Hirkania'ya (Gurgan, Hazar denizinin güneyi) kadar genişleten bu devlet,
5 asır ortalarından itibaren Heftal adında yeni bir hükümdar ailesine sahip olmuş (bu isim ilk kere 457'de görülüyor) ve yıkıldığı 557 yılına dek hem sülale, hem kavim olarak, öteki adlar ve Ak Hun adı ile birlikte bu adı da taşımıştır Yapılan tespitlere kadar, devlette rol oynayan kabilelerden bazıları şunlardı: Kadishun (Herat civarında Pers kaynaklarında Hvon, Prokopios'da Eftalit diye zikredilen bu kabile, sonradan İran'ın batısına göçmüştür; Kadisiyayer adının menşei), Zavul (Zabul; bundan Zabulistan), Çol (Çöl? Gurgan Curcaniye, havalisinde), Kernikhion (Karmirhyon Kızıl? Hun), AskilEskil Bunlardan bari bir kısmının yerli olduğu aşikardır
Sogd bölgesini ele geçirdikten daha sonra İran üzerine Baskı yapan Uarhunların, 9 yıl kadar süren (358'e dürüst) şiddetli hücumları aleyhinde yıkılma tehlikesi geçiren Sasani İmparatorluğu, Şapur II'nin gayretleri ile kurtuldu Hattâ, iki taraf arasında ittifaka varan bir antlaşma oldu ve bu koşul üç nesilden artı bir zaman devam etti (bu arada, Şapur'un 359'da Amida'yı Diyarbakır kuşatmasında, tezgâhtar olarak Hun kuvvetleri de bulunmuştu) Ama Bahram Gor zamanında (420438) başlayan yeni taarruzlar (427'den itibaren) Sasanileri sarstı
Sogd bölgesinden Ceyhun'un güneyine dürüst artan istila hareketinin, Bahram Gor kadar başarı ile durdurulması, onun en şöhretli (kurtarıcı) İran imparatorlarından sayılmasına vesile oldu Halefi Yazdgird II zamanının (438457) sonlarına dürüst, UarHunların (Ak Hun) başında, büyük hükümdar, Eftal (Abdel) hanedanından, Künhan (Kunhan Priskos'da Kougkhas, İslam kaynaklarında Akhşnvar vb), İran iç işlerine karışarak, himayesine aldığı veliaht Peroz'u (Firüz) Sasani tahtına çıkarmış (459484), Hakimiyetini Kuzey Hindistan'a doğru genişleterek orada, başında Skandagupta'nın bulunduğu Gupta devletini dağıtmıştı (470'e içten) 484 yılında, Ceyhun kıyılarında Ak Hun – Eftalitler kadar mağlup edilerek Herat bölgesini kaybeden ve yıllık vergiye bağlanan Sasaniler'in, bu sırada geçirdiği diniiçtimai bir sarsıntı, ülkelerini ihtilale sürükledi Bu, Mazdek isyanı idi Mazdek, Mani inancındaki ikilitelakki (ışıkkaranlık, iyilikmusibet mücadelesi) üzerine sosyal huzursuzluk amillerini de ekleyerek, o tarihlerde yorulan ve iktisadi darlık içine düşen topluluğu kurtarmak iddiası ile, düşüncelerini yaymağa başlamıştı
Buna kadar, insanların saadetini bozan iki öğe vardı Biri servet, diğeri bayan Bunlardan her ikisi de herkesin ortak malı olması halinde, yeryüzünden musibet kalkacaktı Bu tipik komünist propaganda neticesinde, Arazi ve servet sahipleri ile aile müessesesine karşısında kışkırtılan millet, Mazdek ve müritleri kadar ayaklandırıldı din adamları ve asiller öldürüldü, kadınlar tecavüze uğradı, evler ve konaklar yağmalandı, yıkım edildi devletin sağlık kazanacağı hususunda Mazdek'e inanmak gafletini bildiren Şah Kavad (veya Kubad, 488496 ve 498531) da hapsedilmişti; lakin o, kurtulmak imkânını bularak, komşu Ak Hunlara sığındı (496)
İran'da olup bitenleri yakından peşine düşüp takip eden Ak Hun hükümdarı, insanlık yararına hiçbir şey göremediği Mazdek hareketini kırıp imha etmek için, Kavad'ı 30 bin şahsiyet Hun süvari birliği başında İran'a gönderdi Bu suretle Şah, ihtilali bastırdı (498499) ve hadiselerin gelişmesinden, felaketin derecesini kavrayan halkın da yardımı ile, Mazdek ve taraftarları yakalanarak idam edildi Tabiatıyla, Temizlik ve ülkenin sükûnete kavuşturulması, uzun bir zamana ihtiyaç gösterdiğinden, Sasani İmparatorluğunda adalet, adalet ve sahiplik esasında sıradan nizam, daha ziyade, Kavad'ın oğlu Husrev I Anüşirvan (531579) devrinde kurulmuştur fakat, bu şehinşah, tarihte Adaletlilakabı ile anılır
Çin kaynaklarına tarafından, İç Asya'da Hoten, Kuça, Ak su, Kaşgar ve etrafını hakimiyetlerine alan Ak HunEftalitler, sırası gelmişken Kuzey Hindistan'ı da zaptetmişlerdi Bu harekât, Teginunvanını taşıyan ve Kâbil'de oturan Toramana adındaki başbuğ kadar yöneticilik edilmişti 6 yüz yılın ilk yarısında ise Toramana'nın oğlu Mihiragula (Gollas, 515545) imparatorluk güney kanadının en azametli hükümdarı görünmektedir Ordusunda, her zaman 700 Savaş Filinin bulunduğu rivayet edilir Lakin Budist rahipler (Song Yün ve ondan bir yüzyıl sonradan bur Avuç Içi gelen Hiuentsang), bu Huna kralından hoşlanmamışlardır Çünkü Mihiragula, Budizmi ülkesi halkı için güvenli olmayan sayıyor ve Budistleri teftiş aşağıda tutuyordu Buna karşılık, İskenderiye'den Hindistan'a giden tüccar (daha sonra keşiş) Kosmas kadar ve 530 tarihli Gwalior kitabesi ile Sanskrit yazılmış Keşmir Vekayinamesinde Mihiragula, Hindistan'ın en büyük hükümdarı olarak tanım edilmektedir
İran'da Anüşirvan büyük bir devlet adamı olarak belirdikçe, Ak Hun – Eftalitler sönükleşti 552 yılında, Orta Asya'da göktürk Hakanlığı kurulup İstemi Yabgu, Maveraünnehir bölgesinde faaliyete geçtiği vakit ise, iki büyük imparatorluk arasında sıkışan Ak Hun – Eftalit devletinin, Göktürklerin mücadeleye giriştikleri Juanjuanlarla olan siyasi ve sıhri rabıtaları da f Ayda vermedi Anüşirvan ve İstemi'nin ortaklaşa hareketleri neticesinde, AkHun iktidarı yıkıldı ve ülke Göktürklerle İranlılar arasında paylaşıldı (557)
Üç kol halinde gelişmiş olan Hun siyasi hakimiyeti, Kafkasya'daki (Derbend kuzeyi Hazar denizi aralarında) Hunların, Hazar Hakanlığı idaresine girinceye değin süren kısa hakimiyetleri dışarıya bu suretle tarihe karışmakla beraber, Hunlara mensup Türk soyundan dağıtılmış kütleler Büyük Hun çağında şahsiyetini bulan zengin kültürleriyle göreceğimiz gibi Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarında TabgAç Göktürk, Türgiş Karluk, Uygur, Oğuz, BulgAr, Sabar, Hazar Kuman vb türlü adlar aşağıda ve yeni zinde devletler, imparatorluklar kurarak hayat avuç içi devam etmişlerdir Türk milleti denilen büyük âlemin çocukları olan bu kütleler aynı zamanda Rus, Macar, İslavBulgar, Romen, Gürcü devletlerinin kuruluş ve gelişmelerinde esas rol oynamışlar ve daha sonraki bütün İslamTürk siyasi teşekküllerine askeri, hukuki ve sosyal yönlerden başlıca kaynak vazifesi görmüşlerdir *
Akhun Devleti
Büyük kısmı Volga'dan batıya geçen Hunlar'dan, Güney İran'a ve Batı Afganistan'a inen bir bölük olduğu tahmin edilen Orta Doğu Hunlarının bari Ak Hun (Eftalit) devleti hanedan ailesi ile hakim zümresini teşkil ettikleri ileri sürülmüş; ya da bu devlet Töleslerden Chaoché'lere (Kaokü uygurların ataları) alt Hua kolu mensuplarının Cungary bozkırlarından Horasan bölgesine geçerek, 5 asrın ortalarına Içten bir siyasi teşekkül haline gelmesi ile ilgili görülmüştür
Hun Tarihinin bu noktası epeyce karanlık bir görüş taşımaktadır hakimiyetini Hazar kıyılarından Kuzey Hindistan'a, Afganistan'a İç Asya'ya dek genişleten bu kavmin veya kavimler topluluğunun, dağıtılmış vesikalarda birbirinden bambaşka adlarla anılması durumu daha da karıştırmakta gibidir Vaktiyle Ed Chavannes, Yetaların neşet ettiği Hua (Hoa) topluluk adı ile Hunkelimesinin yakın ilgisi bulunduğunu düşünmüş ve J Marquart, türlü adlarla zikredilen bu kavmin, Priskos'taki Kidarita'lardan (Sasani İmparatorluğu hududunda, Kafkaslar'da oturan Hunlar) ibaret olduğunu ileri sürmüştü Bizanslı tarihçi Theophanes'e (8 asrın 2 yarısı) kadar Ephtalitadı, Sasani İmparatoru Peroz'u (Firuz 459484) mağlup eden Hun hükümdarı Ephtalanos'tan alınmıştır Bu adın, sahiden, Eftalit paraları üzerinde görülen Hephthalkhion olduğu ve birinci kelimenin sülale adını, ikincisinin de kavim ismini gösterebileceği bildirilmiştir
üstelik, İskenderiyeli Kosmas Indikopleustes (545549 arası) ile Bizans tarihçisi Prokopios'un (545550 arası) eserlerinde ve eski Hind vesikalarında benzer kavimden Ak Hunlar (Bizans: Devkhoi Ounni; Hind: ŞvetaHuna) diye bahsedilmiştir 520 yılında, Ak Hun – Eftalit hükümdarını ziyaret eden Çinli seyyah Song Yün'ün notlarından, bu kavmin Hunlarla akrabalığı anlaşılıyordu 5 asrın ilk yarısında Sasanilerle çarpışan Ak Hun hükümdarı, Khakanunvanını taşıyordu ve Afganistan bölgesindeki Ak Hun prensinin unvanı da Teginidi
Bölge yerli halkının İrani asıldan olduğu şüphesizdir Ak HunEftalit meselesi, son zamanlarda, bilhassa K Czegledy'nin geniş araştırması ile, oldukça açık sözlülük kazanmış görünüyor Buna tarafından, tarihi gelişme, 350 yıllarında Altaylar havalisinden batıya dürüst eğilim eden büyük göç hareketi ile ilgilidir İç Asya'da, Hun idaresinden sonra iktidara gelen Sienpilerin yerine kurulan büyük Juanjuan devletinde Uar ve Hun adlarında iki kabile grubu, 350'lerde, meçhul bir sebeple o devletten ayrılarak, bugünkü Güney Kazakistan bozkırına gelmiş; buranın eski Hun halkını Volga'ya doğru ittikten (Avrupa Hunları) az sonradan güneye yönelerek, Afganistan'ın Toharistan bölgesine inmişti
367'ye Içten, buradaki eski Kuşan (Büyük Yüeçi) ülkesine hükmeden Kidaritahanedanını (olanak İran asıllı) da Baktria'ya (Belh havalisi) süren bu İç Asyalı kütle, söylendiği gibi, Uar ( Avar) ve Hun kabileler birliği idi Bu birlik, daha sonra Kangkü (ÇuMaveraünnehir) ve Sogd'un (Semerkand ve havalisi) hakimleri olarak, (Çince'deki Hiungnu ve Avrupa dillerindeki Hun şekilleri arasında mahalli söylenişlere kadar bazı minik değişiklikler gösteren) yukarıda sıraladığımız adlar aşağı anılmıştır hakimiyetini, batıda Hirkania'ya (Gurgan, Hazar denizinin güneyi) kadar genişleten bu devlet,
5 asır ortalarından itibaren Heftal adında yeni bir hükümdar ailesine sahip olmuş (bu isim ilk kere 457'de görülüyor) ve yıkıldığı 557 yılına dek hem sülale, hem kavim olarak, öteki adlar ve Ak Hun adı ile birlikte bu adı da taşımıştır Yapılan tespitlere kadar, devlette rol oynayan kabilelerden bazıları şunlardı: Kadishun (Herat civarında Pers kaynaklarında Hvon, Prokopios'da Eftalit diye zikredilen bu kabile, sonradan İran'ın batısına göçmüştür; Kadisiyayer adının menşei), Zavul (Zabul; bundan Zabulistan), Çol (Çöl? Gurgan Curcaniye, havalisinde), Kernikhion (Karmirhyon Kızıl? Hun), AskilEskil Bunlardan bari bir kısmının yerli olduğu aşikardır
Sogd bölgesini ele geçirdikten daha sonra İran üzerine Baskı yapan Uarhunların, 9 yıl kadar süren (358'e dürüst) şiddetli hücumları aleyhinde yıkılma tehlikesi geçiren Sasani İmparatorluğu, Şapur II'nin gayretleri ile kurtuldu Hattâ, iki taraf arasında ittifaka varan bir antlaşma oldu ve bu koşul üç nesilden artı bir zaman devam etti (bu arada, Şapur'un 359'da Amida'yı Diyarbakır kuşatmasında, tezgâhtar olarak Hun kuvvetleri de bulunmuştu) Ama Bahram Gor zamanında (420438) başlayan yeni taarruzlar (427'den itibaren) Sasanileri sarstı
Sogd bölgesinden Ceyhun'un güneyine dürüst artan istila hareketinin, Bahram Gor kadar başarı ile durdurulması, onun en şöhretli (kurtarıcı) İran imparatorlarından sayılmasına vesile oldu Halefi Yazdgird II zamanının (438457) sonlarına dürüst, UarHunların (Ak Hun) başında, büyük hükümdar, Eftal (Abdel) hanedanından, Künhan (Kunhan Priskos'da Kougkhas, İslam kaynaklarında Akhşnvar vb), İran iç işlerine karışarak, himayesine aldığı veliaht Peroz'u (Firüz) Sasani tahtına çıkarmış (459484), Hakimiyetini Kuzey Hindistan'a doğru genişleterek orada, başında Skandagupta'nın bulunduğu Gupta devletini dağıtmıştı (470'e içten) 484 yılında, Ceyhun kıyılarında Ak Hun – Eftalitler kadar mağlup edilerek Herat bölgesini kaybeden ve yıllık vergiye bağlanan Sasaniler'in, bu sırada geçirdiği diniiçtimai bir sarsıntı, ülkelerini ihtilale sürükledi Bu, Mazdek isyanı idi Mazdek, Mani inancındaki ikilitelakki (ışıkkaranlık, iyilikmusibet mücadelesi) üzerine sosyal huzursuzluk amillerini de ekleyerek, o tarihlerde yorulan ve iktisadi darlık içine düşen topluluğu kurtarmak iddiası ile, düşüncelerini yaymağa başlamıştı
Buna kadar, insanların saadetini bozan iki öğe vardı Biri servet, diğeri bayan Bunlardan her ikisi de herkesin ortak malı olması halinde, yeryüzünden musibet kalkacaktı Bu tipik komünist propaganda neticesinde, Arazi ve servet sahipleri ile aile müessesesine karşısında kışkırtılan millet, Mazdek ve müritleri kadar ayaklandırıldı din adamları ve asiller öldürüldü, kadınlar tecavüze uğradı, evler ve konaklar yağmalandı, yıkım edildi devletin sağlık kazanacağı hususunda Mazdek'e inanmak gafletini bildiren Şah Kavad (veya Kubad, 488496 ve 498531) da hapsedilmişti; lakin o, kurtulmak imkânını bularak, komşu Ak Hunlara sığındı (496)
İran'da olup bitenleri yakından peşine düşüp takip eden Ak Hun hükümdarı, insanlık yararına hiçbir şey göremediği Mazdek hareketini kırıp imha etmek için, Kavad'ı 30 bin şahsiyet Hun süvari birliği başında İran'a gönderdi Bu suretle Şah, ihtilali bastırdı (498499) ve hadiselerin gelişmesinden, felaketin derecesini kavrayan halkın da yardımı ile, Mazdek ve taraftarları yakalanarak idam edildi Tabiatıyla, Temizlik ve ülkenin sükûnete kavuşturulması, uzun bir zamana ihtiyaç gösterdiğinden, Sasani İmparatorluğunda adalet, adalet ve sahiplik esasında sıradan nizam, daha ziyade, Kavad'ın oğlu Husrev I Anüşirvan (531579) devrinde kurulmuştur fakat, bu şehinşah, tarihte Adaletlilakabı ile anılır
Çin kaynaklarına tarafından, İç Asya'da Hoten, Kuça, Ak su, Kaşgar ve etrafını hakimiyetlerine alan Ak HunEftalitler, sırası gelmişken Kuzey Hindistan'ı da zaptetmişlerdi Bu harekât, Teginunvanını taşıyan ve Kâbil'de oturan Toramana adındaki başbuğ kadar yöneticilik edilmişti 6 yüz yılın ilk yarısında ise Toramana'nın oğlu Mihiragula (Gollas, 515545) imparatorluk güney kanadının en azametli hükümdarı görünmektedir Ordusunda, her zaman 700 Savaş Filinin bulunduğu rivayet edilir Lakin Budist rahipler (Song Yün ve ondan bir yüzyıl sonradan bur Avuç Içi gelen Hiuentsang), bu Huna kralından hoşlanmamışlardır Çünkü Mihiragula, Budizmi ülkesi halkı için güvenli olmayan sayıyor ve Budistleri teftiş aşağıda tutuyordu Buna karşılık, İskenderiye'den Hindistan'a giden tüccar (daha sonra keşiş) Kosmas kadar ve 530 tarihli Gwalior kitabesi ile Sanskrit yazılmış Keşmir Vekayinamesinde Mihiragula, Hindistan'ın en büyük hükümdarı olarak tanım edilmektedir
İran'da Anüşirvan büyük bir devlet adamı olarak belirdikçe, Ak Hun – Eftalitler sönükleşti 552 yılında, Orta Asya'da göktürk Hakanlığı kurulup İstemi Yabgu, Maveraünnehir bölgesinde faaliyete geçtiği vakit ise, iki büyük imparatorluk arasında sıkışan Ak Hun – Eftalit devletinin, Göktürklerin mücadeleye giriştikleri Juanjuanlarla olan siyasi ve sıhri rabıtaları da f Ayda vermedi Anüşirvan ve İstemi'nin ortaklaşa hareketleri neticesinde, AkHun iktidarı yıkıldı ve ülke Göktürklerle İranlılar arasında paylaşıldı (557)
Üç kol halinde gelişmiş olan Hun siyasi hakimiyeti, Kafkasya'daki (Derbend kuzeyi Hazar denizi aralarında) Hunların, Hazar Hakanlığı idaresine girinceye değin süren kısa hakimiyetleri dışarıya bu suretle tarihe karışmakla beraber, Hunlara mensup Türk soyundan dağıtılmış kütleler Büyük Hun çağında şahsiyetini bulan zengin kültürleriyle göreceğimiz gibi Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarında TabgAç Göktürk, Türgiş Karluk, Uygur, Oğuz, BulgAr, Sabar, Hazar Kuman vb türlü adlar aşağıda ve yeni zinde devletler, imparatorluklar kurarak hayat avuç içi devam etmişlerdir Türk milleti denilen büyük âlemin çocukları olan bu kütleler aynı zamanda Rus, Macar, İslavBulgar, Romen, Gürcü devletlerinin kuruluş ve gelişmelerinde esas rol oynamışlar ve daha sonraki bütün İslamTürk siyasi teşekküllerine askeri, hukuki ve sosyal yönlerden başlıca kaynak vazifesi görmüşlerdir *
