Akarsu Derine Aşındırma

Akarsu aşındırması hakkında bilgi,
Akarsu aşındırma şekli,
Akarsu Derine Aşındırma

Akarsu Aşındırması

1) Kimyasal aşındırma: Akarsuyun gectiği yerlerdeki kolay eriyebilen kayaları eriterek beraberinde taşıması olayıdır

2) Mekanik aşındırma: Akarsuların aşındırması daha cok mekanik yolla gercekleşir

Mekanik Aşındırmada Etkili Olan Faktorler

1) Akarsu yatak eğimi,
2) Akarsuyun akımı,
3) Akarsuyun akış hızı,
4) Akarsuyun yuk miktarı,
5) Akarsuyu yatağı cevresindeki bitki ortusu,
6) Akarsu yatağındaki kayaların ozelliği,

* Akarsular aşındırma faaliyetini daha cok ağızdan kaynağa doğru geri aşındırma şeklinde gercekleştirir

* Denize dokulen bir akarsu yatağını en son deniz seviyesine kadar aşındırır Buna taban seviyesi (genel kaide seviyesi) denir Gole dokulen akarsu da yatağını en son gol seviyesine kadar yapar Buna da yerel kaide seviyesi denir

Denge Profili: Akarsuların yatağını ağızdan kaynağa doğru geri aşındırarak duzleştirmesiyle oluşan ic bukey eğriye denir Turkiye akarsuları denge profiline ulaşmamışlardır Sebebi Turkiyenin bugunku yer şekillerinin yakın bir donemde oluşmuş olmasıdır

Akarsu Aşındırması

Akarsu yatakları boyunca akarken iki yoldan aşındırma yapar

1) Kimyasal Aşındırma:Toprak ve kayaların erimesi yoluyla olur Kayaların yapısına suyun sıcaklığına ve icindeki CO2 miktarına bağlıdır Erime sıcaklıkta arttığı icin kimyasal aşındırma yaz aylarında ve tropikal bolgelerde daha cok olur

2) Mekanik Aşındırma:Akarsuların toprak ve kayalardan parcalar koparması ile oluşur Akarsuyun mekanik aşındırma gucu şu etkenlere bağlıdır:

a) Su Miktarı (Akım):Bir akarsuyun taşıdığı su miktarı arttıkca aşındırma gucude artar Bu nedenle cok su taşıyan buyuk akarsular daha cok aşındırırlar Su fazlalığı nedeniyle bir akarsu uzerinde en fazla aşındırma başlangıcta ağız kısmında olur Ve yatağın kazılması da buradan geriye doğru ilerler buna geriye aşınma denir

b) Akış Hızı:Aşındırma uzerinde etkili olan ikinci etken akarsuyun akış hızıdır Bu da eğime bağlıdır Eğimin fazla olduğu bolgelerde akarsular daha hızlı akar,aşındırma gucleri artar Orneğin Turkiye'deki akarsular saniyede akıttıkları toplam su miktarı bakımından fazla zengin olmadıkları halde yataklarında eğimin fazla olmasından dolayı fazla aşındırırlar

c) Yuk Miktarı:Akarsuyun taşıdığı kum,cakıl,mil gibi maddeler akarsuyun aşındırma kazma araclarıdır Bu nedenle yuk ne kadar coksa aşındırma da o kadar fazla olur

) Zeminin Ozelliği:Aşındırma akarsuyun gectiği yerlerdeki kayaların ozellikleri ile de ilgilidir Kum cakıl gibi gevşek maddeler daha kolay koparılıp aşındırılır Direncli kayalar,katılaşım kayaları ve sert kum taşları aşınmaya daha uzun zaman karşı koyarlar Akarsuyun gectiği alanlar bitki ortusunden yoksun ise aşındırma işlemi daha da artar


AKARSULARIN AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ


DENGE PROFİLİ
Akarsular yataklarını eğimin fazla olduğu yerlerde derine doğru,eğimin az olduğu yerlerde ise yana doğru aşındırırlar Bir akarsu yatağını derine doğru aşındırdıkca yatak eğimi azalır,deniz seviyesine yaklaşır Hic bir akarsu yatağını deniz seviyesinden daha derine aşındıramaz buna taban seviyesi denir
Taban seviyesine ulaşmış akarsularda derine aşındırma sona erer Akarsuyun ağız bolumu su miktarının cokluğuna bağlı olarak taban seviyesine daha kısa surede ulaşır buralarda derine aşındırma olmaz fakat kaynağına (geriye) doğru derine aşındırma artarak devam eder Buna geriye aşındırma yada boyuna aşındırma denir Geriye aşındırma sonucunda akarsu boyunu geriye doğru uzatır Su bolumu alanını yararak komşu akarsuyun yada kollarından birini kendine bağlayabilir Bu olaya kapma denir Bu olay nedeniyle akarsu havzaları genişleyebilir Aşındırma surdukce akarsuyun yatak eğimi azalır, akış hızı yavaşlar Derine aşındırma azalır ve hemen hemen sona erer Bu duruma erişmiş bir akarsuyun yatağında başlangıctaki puruzler,şelaleler ortadan kaldırılmıştır Akarsu yatağının ağzından kaynağa doğru uzanan profili ic bukey duzenli bir eğri halindedir Buna denge profili denir Denge profiline ulaşmış akarsular yavaş akışlı ve enerji potansiyelleri az olur Aynı zamanda bu akarsular taşımacılık icin elverişlidirler Turkiye'deki akarsular genellikle denge profilini almamış akarsulardır Bunun nedeni Turkiye'nin bu gunku yeryuzu şeklini yakın bir jeolojik devirde (IVZaman başları) almış olmasıdır Nitekim Turkiye'nin III Zaman sonunda peneplen halinde iken IV Zaman başında toptan yukselmiş olduğu tespit edilmiştir
Bunun sonucu olarak Turkiye'de dağlara oranla daha geniş yer kaplayan ova ve platolar yukseklerde kalmış ve akarsuların denge profili de bozulmuştur Bu nedenle Turkiye'deki akarsulardan taşımacılık sahasında istifade edilememektedir

Vadiler

Akarsuların yataklarını derine ve yana aşındırması ile oluşan ve surekli inişi olan uzun cukurlardır Değişik şekilleri vardır

a)Boğaz Vadi:Yuksek yerlerde derine aşındırma ile oluşmuş vadilerdir Yamaclar dik vadi dardır Dağları enine yaran ırmak vadileri Turkiye'de kuzey ve guney yonlu ulaşımda kolaylık sağlar Bunlara yamac vadileri de denir Ornek Marmara da Gevye Boğazı,Kure dağlarında Kızılırmak vadisi Canik Dağlarında Yeşilırmak Vadisi,Akdeniz de Cubuk ve Gulek boğazları gibi

b)Kanyon Vadierine aşındırmayı tamamlayan akarsuyun gectiği bolgenin Epirojenik hareketler sonucu yukselmesi yada denizlerin cekilmesi sonucu akarsu yatağını tekrar derinleştirir Boylece vadi yamaclarındaki seki(taraca) denilen basamaklar oluşur Kalkerli arazilerde farklı kayaların erimesi sonucunda da kanyon vadi oluşur Orneğin Akdeniz'de Goksu Kanyonu gibi

c)Centik Vadi:Bazı vadilerin profili V bicimindedir Bu tur vadilere centik vadi denir Bu tip vadiler genelde akarsuların yukarı cığırlarında oluşurlar Aynı zamanda akarsuların ilk oluştukları donemdeki genc vadilerdir

d)Yatık Yamaclı Vadi:Yana aşındırmanın fazla olduğu ve yamacların yatıklaştırıldığı yerlerde vadilerin profili genişler ve yatık yamaclı vadiler meydana gelir Bu tip vadilerin genellikle aluvyonla kaplı geniş bir tabanları da vardır

e)Geniş (aluvyal) Tabanlı Vadi:Yana aşındırmanın etkisi ile genişleyen vadilerdir Eğimin azalmasına bağlı olarak birikmelerle aluvyon bir taban oluşmuştur

Menderes (Buklum Menderesli Akış)

Akarsular yataklarını yanlara doğru da aşındırırlar sular bazen bir yamaca bazen otekine carpar Carpma ile yamacların altı kazılır,zamanla yıkılır ve daha cok geriler Boylece bir akarsu vadisindeki girintiler cıkıntılar buklumler halini alır Bu buklumler buyudukce vadi genişler yamaclar geriler Bir akarsu vadisinde mendereslerin oluşması yatak eğiminin azalmasına bağlıdır Bir akarsuda mendereslerin artması bu akarsuyun:

Yatak eğiminin azaldığını
Uzunluğunun arttığını
Hızının azaldığını
Aşındırma gucunun azaldığını gosterir

Turkiye'de ozellikle Ege bolgesinde bulunan akarsular (Gediz,BakırcayKMenderes,BM enderes) son derece belirgin menderesler meydana getirirler

Peri Bacaları

Peribacaları volkanik tuf ve millerle kaplı yamaclarda sellenme sonucunda meydana gelirler Yamactaki tuf ve miller arasında yer yer daha direncli tabakalar veya bloklar varsa bunlar altlarındaki yumuşak kısımları sellenmeye karşı korurlar Boylece uzerine şapka gibi bir kaya parcası duran sutunları andıran garip şekiller meydana gelmiş olur Peribacaları ulkemizde ozellikle Urgup ve Nevşehir dolaylarında gorulur Peribacalarının şekillenmesinde aynı zamanda ruzgarın da dolaylı etkisi vardır

Kırgıbayır (Badlands)

Sel sularının etkisi ile yamaclar yarılır ve aynı zamanda gittikce yatıklaşır Bu arada yarı kurak bolgelerde mil ve tuf gibi maddelerden yapılmış yamaclar uzerinde cok sık sel yarıntılarından oluşmuş karmakarışık ve uzerinde dolaşılması cok zor olan bazı şekillerde meydana gelir bunlara kırgıbayır adı verilir

Dev Kazanı

Akarsuların cağlayan yaparak duştuğu yerlerde oluşan aşınım şekillerdir

Platolar

Akarsular tarafından derince kazılmış yarılmış duzluklerdir bu duzlukler eski peneplenlerin gencleşmesi yukselmesi sonucunda oluşurlar Bazıları da lav duzlukleridir

Peneplen (Yontukduz)

Akarsular yerkabuğunun yuksek kısımlarını aşındırarak cukur yerleri doldurarak yeryuzunu duzleştirmeye calışırlar İrili ufaklı bir cok akarsu tarafından yapılan aşındırmaya bağlı olarak cok uzun bir zaman sonucun da butun arazi alcalmış engebelik bakımından silikleşmiş olur Boylece karaların yuzeyi deniz seviyesi yakınlarına kadar alcaltılır ve hafif dalgalı bir duzluk haline donuşur Akarsu aşındırması sonucunda meydana gelen bu gibi duzluklere peneplen adı verilir Turkiye III Zamanın sonlarında peneplen halinde iken IV Zamanın başlarında tumden yukselmiş ve peneplen yuzeyi yukseklerde kalmıştır