11. Asrın İlim Güneşi, 6 dil bilen EL-BİRUNİ

İnsanlığın ortak mirası olan ilim, ne sadece Doğu’nun ne de sadece Batı’nın tekelinde gelişmiştir Her medeniyetin çağları aydınlatan ilim insanları vardır 11 asır Orta Asya’sı, isyanların ve siyasî kargaşaların yoğun olduğu bir dönemi yaşıyordu Bu yüzden şehirler arası ulaşımın bile çok zor olduğu bir zaman dilimiydi İlim ve araştırma yapmak kolay değildi Eğitim ve öğretim tamamen şahsî gayretlere bağlı olarak sürdürülebiliyordu O günün şartlarında en küçük bir bilgiye bile ulaşmak haftaları, ayları hattâ yılları alıyordu Böyle bir zaman diliminde astronomi, matematik, fizik, tıp, coğrafya, tarih, jeodezi, jeoloji ve eczacılık gibi çeşitli ilim dallarında bir yıldız gibi parıldayan âlimlerden birisi dünyaya geldi Orta Asyalı elBîrûnî (9731051 veya 1048) olarak tarihe geçen bu kişi, Harezm’in başşehri ve Türklerin çoğunlukta yaşadığı muhit olan Kas’ta doğdu

Ebû Reyhan Muhammed Bin Ahmet elBîrûnî’nin şahsî hayatı ve ailesi hakkında çok az bilgi olmasına rağmen, ilmî kariyeri ve çalışmaları hakkında çok fazla bilgi bulunmaktadır Daha 67 yaşlarında iken üstün zekâ ve kabiliyeti ile dikkat çeken Bîrûnî, Harzemşahlar’ın sarayında himaye edildi 11 yaşında iken ilk rasat çalışmalarına başladı Bu arada dönemin ünlü matematikçisi Ebû Nâsır Mansur’dan fen ilimlerini ve Öklit geometrisi ile Batlamyus astronomisini okudu 17 yaşına geldiğinde, bir kadranı yarımşar derecelik açılara bölerek Güneş’in meridyen yüksekliğini ölçmeyi başardı Öğrenme hususunda o kadar azimli idi ki, rasat çalışmaları sırasında güneşe bakmaktan gözleri neredeyse kör olma derecesinde bozulmuş; ancak çalışmalarını bırakmamıştı Bîrûnî, devrinin ilim adamları ile görüşerek ilmini artırmıştır Kendisinden yedi yaş küçük olan İbni Sina ile fizik, astronomi ve metodoloji hususunda gerek mektupla, gerekse baş başa fikir alışverişinde bulunarak bilgisine yeni bilgiler katmıştır Ayrıca eserlerinden çok istifade ettiği ünlü âlim Ebu’l Vefâ ile astronomi üzerinde çalışmıştır Bîrûnî 22 yaşında “Gözlemler ve Ölçmeler Dizisi adını verdiği ilk eserini ortaya koydu Vefat edinceye kadar Gazne’de çalışmalarına devam etti Vefat ettiğinde, yaşadığı dönemi eserleri sayesinde “Bîrûnî Asrı olarak kendisinden sonra gelen ilim adamlarına miras bıraktı Âdeta İslâm dünyası ile Ortaçağ Avrupa bilim dünyası arasında köprü oluşturdu

İlmî çalışmalarındaki gayesi

İlmî hayatında, kendinden öncekilerin çalışmalarını minnettarlıkla karşıladığını, onların yanlışlarını ürkmeden doğruladığını, kendine ‘gerçek’ olarak görüneni gelecek nesillere emanet ettiğini belirten Bîrûnî’nin eserleri incelendiğinde, Arapça, Farsça, İbranice, Rumca, Latince ve Çinceyi çok iyi bildiği ve dinî ilimlere vâkıf olduğu görülmektedir İslâm’a aykırı olduğuna inandığı her fikre şiddetle karşı çıkan Bîrûnî, farklı din ve felsefeler ile uğraşmasına ve çeşitli pozitif ilim dallarında çağının standartlarının çok üstünde bir bilgi seviyesine ulaşmış bulunmasına rağmen, İslâm’a olan bağlılığı sayesinde daima samimi bir Müslüman olarak kalmıştır Bîrûnî, gözlem ve deneye büyük önem verir; ancak onun bütün ilmî metodu deneycilikten ibaret değildir Ona göre tabiatı anlamak için, tek yol yoktur; gözlem ve deney kadar, tefekkür ve akıl yürütme, bunun da ötesinde ilâhî vahyin işaretleri de bilgi kaynağıdır Hattâ o, gözlem ve deneyle bulunan gerçeklerin, İslâm’ın bakış açısının genel çerçevesi içinde bir mânâ taşıdığını söyler O, hakikatin araştırılmasını insan hayatının en büyük gayesi olarak görür; Kur’ân âyetlerinin çeşitli ilimler açısından yorumlanmasını gaye edinmiştir Bîrûnî, ilimle meşgul olacakların ahlâklı ve karakterli olması gerektiğini, makam ve mevki peşinde olma gibi zaafların ilim adamına yakışmadığını açıkça ifade etmiştir Bundan dolayı herkesin gerçek ilim adamı olamayacağını, ilim yolunun çetin bir yol olduğunu fakat ele geçmesinin de imkânsız olmadığını anlatmıştır İlmî araştırma yaparken, otorite ve uzmanların eserlerine başvurulması gerektiğini belirtmiş, yani herkesin sözüne ve eserine değil de, alanlarında uzman olan âlimlerin söz ve eserlerine müracaat edilmesi gerektiğinin üzerinde durmuştur

İlim dünyasına yaptığı katkılardan bir demet
Uzman olduğu ilim dalları ile ilgili eserleri hâlâ Batı dünyasında kaynak olarak kullanılan Bîrûnî, hayatı boyunca yaklaşık 13000 sayfadan oluşan 180 eser vermiş, bunlardan 27’si günümüze kadar gelebilmiş; ancak sekizi basılabilmiştir Bunlardan bazıları:

ElÂsâru’lBâkiye: Bîrûnî’nin kronoloji, tarih, takvim, kültür ve astronomi ile ilgili eseridir

Kitabı Tahdid Nihayetü’lEmakin li Tashihi Mesafeti’lMesakin: Bîrûnî’nin jeodezi, tarih, coğrafya ve astronomi ile ilgili eseridir Bu eserinde Dünya’nın küre şeklinde ve dönmekte olduğunu belirtmiştir Bu eserden, 10 yüzyılda İslâm dünyasının doğusunda hummalı bir şekilde coğrafî mekân hesaplaması ile uğraşıldığı ve matematikî coğrafyanın bağımsız bir disiplin hâline gelmesinde, Bîrûnî’nin büyük emekleri olduğu anlaşılmaktadır

ElKanun elMes’udi: Bîrûnî’nin astronomi, coğrafya ve trigonometri ile alâkalı başka bir eseridir Astronominin kendi zamanına kadar olan gelişimini sistematik şekilde ele alan Bîrûnî bu eserle, trigonometrin de ayrı bir ilim dalı olmasını sağlamıştır Bîrûnî, ElKanun adlı eserinde açının üç eşit parçaya bölünmesi konusunda kendinden öncekilerin 12 metodunu anlatmaktadır Çözümlerine ancak kübik denklemler ile ulaşılan bu problemler, denklemlerin sayılarla çözülmesine zemin hazırlamıştır Bîrûnî bu eserde tanjant ve kotanjant fonksiyonlarıyla uğraşmış ve kitaba bir tanjant çizelgesi eklemiştir

“Kanunü’sSagir Fi’tTıb ve “Kitabü’lSaydala fi’tTıb: Bîrûnî’nin tıp ve eczacılık ile ilgili eserleridir

Kitabü’tTahkik Mali’lHind: Bîrûnî’nin Hindistan tarihi ve coğrafyası ile alâkalı eseridir Bu eserde örnek alınabilecek hakikat sevgisi ve keskin bir gözlem dikkati ilk çeken hususlardır Eserde, mekânlar arasındaki boylam farklılıklarının tespitinde ve mesafelerin ölçülmesinde yeni metotlar uygulanmıştır Buna göre Gazne ile Bağdat arasındaki birçok mekânın boylam farklılıklarına dâir elde edilen değerler, 6 dakikadan 45 dakikaya kadarlık bir hata ile bugünkü değerlere uymaktadır

Bîrûnî, metot olarak hem teoriyi, hem de pratiği araştırmalarında uygulayan ilk ilim adamıdır Matematikçi olarak yetişen Bîrûnî, trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapın bir birim olarak kabul edilmesini (yani birim çember ve trigonometri bağıntısı) teklif eden ilk matematikçidir Sinüs teoremini bir düzlem üzerinde ispatlayarak sinüs ve tanjant cetvellerini hazırlamakla kalmamış, sinüskosinüs fonksiyonlarına sekantkosekant, tanjantkotanjant fonksiyonlarını da ilâve etmiştir

Dünya’nın çapını gerçeğe çok yakın olarak (sadece 15 km’lik sapmayla) bulmuştur Bîrûnî, jeolojide de çığır açmıştır Açılan kuyulardan aldığı kesitlerle zemin yapısını ve tabakalaşmayı incelemiş ve kaya birimlerinin oluşum ortamları hakkında yorumlarda bulunmuştur

Kitabü’lCemâhir fi Ma’rifeti Cevâhir: Bîrûnî’nin elementlerin yoğunlukları ile ilgili eseridir Bu eserde 18 elementin özgül ağırlıkları, gerçeğe çok yakın olarak verilmiştir Bîrûnî’nin bu eserinde özgül ağırlıklar ile alâkalı verdiği değerler, bugünkü değerlerle hemen hemen aynıdır Özgül ağırlıkları bulma ile alâkalı yaptığı çalışmalar neticesinde modern eczacı piknometresine benzeyen bir avadanlık îmal etmeyi başarmıştır

İlim dünyasının Bîrûnî ile alâkalı yaptığı çalışmalar

İlim tarihinde üzerinde en çok çalışılan İslâmTürk ilim adamı unvanına sahip Bîrûnî’nin doğumunun bininci yılı bütün dünyada görkemli bir şekilde kutlanmıştır Meselâ, 1951’de birçok ilim adamının kendisi hakkındaki görüş ve değerlendirmelerini içine alan bir ‘anma’ kitabı hazırlanmıştır UNESCO’nun çıkardığı COURIER dergisi 1974 Haziran sayısını Bîrûnî’ye ayırmış ve onu kapak fotoğrafına yazdığı “Bin Yıl Önce Orta Asya’da Yaşayan Evrensel Bir Deha başlığıyla tanıtmıştır

Türk Tarih Kurumu 1975’te yayımladığı 68 sayısını Bîrûnî’ye armağan ederken, değişik ülkeler de adına pullar bastırmıştır Bîrûnî’yi anmak için 1973’te Karaçi’de bir sempozyum; 1985’te Ankara’da milletler arası bir kongre yapılmıştır Özbekistan’da hayatını konu alan bir film çalışması yapılmıştır Bîrûnî ile ilgili olarak ilim adamları ve bilim tarihçilerinin ortak kanaati, onun çok önemli bir ilim adamı olduğudur

ElBîrûnî, Alman F Krankow’a göre müstesna bir insan ve zamanın ötesinde bir âlim;

Prof Sochau’ya göre yeryüzünde yaşamış en büyük zekâ;

Philip K Hitti’ye göre tabiî ilimler alanında Müslümanlar arasında yetişen en orijinal ve en derin bilgin;

Barthold’a ve Rus bilim adamlarından Gafurov’a göre İslâm âleminin en büyük bilgini;

George Sarton’a göre de bütün zamanların en büyük bilginlerinden biridir

Netice olarak denilebilir ki, Bîrûnî, ortaya koyduğu eserlerle tarihimizin yüz akı ve insanlığın ilmî gelişmesinde de öncü olmuştur Bugün ise onun daha o zamanlar yaşadığı ve varlığını haber verdiği coğrafyalarda kalb ve kafa gözü açık binlerce potansiyel Bîrûnî adayı, geleceğin ilim dünyasına hazırlanmaktadır

Kaynaklar
Fuat Sezgin, İslâm’da Bilim ve Teknik, Cilt I II IV, Türkiye Bilimler Akademisi ve TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Ortak Yayınları, Ankara, 2007
Safvet Senih, Dünyayı Aydınlatanlar, Sızıntı, cilt 3, sayı 26
Süleyman Feyyaz Eczacılığın Babası elBîrûnî
Salim Aydüz, İslâm İlim Tarihinde İlkler, Sızıntı, Cilt 18, Sayfa 564
Şaban Döğen, Müslüman İlim Öncüleri Ansiklopedisi, Sayfa 4460
Colin ARonan, İlim Tarihi, Tübitak YayınlarıAkademik Dizi1, İstanbul, 2003
Günay Tümer, Türkiye Diyanet Vakfı, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 6, İstanbul, 1992, s 206215

Linkleri sadece kayıtlı üyelerimiz görebilirForumTR üyesi olmak için tıklayınız